دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
چکیده
یکی از دشواریهای شعر بیدل دهلوی مربوط به فهم معانی و کاربردهای خاص واژهها و اصطلاحات در اشعار اوست. بیدل بعضی واژههای فارسی را با معنای وضعی و لغتنامهای بهکار میبرد و با معنای اصطلاحی و کاربردهای اصلی آن واژهها در زبان فارسی بیگانه است. «تضمین» یکی از این واژههاست که بیدل آن را در معنایی متفاوت بهکار برده و گاه با آن ترکیب «مصرع تضمین» را ساخته است. در این مقاله ابتدا تعاریف و معانی تضمین در لغتنامهها و کتب بلاغی و سپس معنای این واژه در اشعار بیدل واکاوی میشود. همچنین اصطلاح «مصرع تضمین» مورد بررسی قرار میگیرد. روش نگارنده در تحلیل معنای این اصطلاح استفاده از اشعار خود بیدل است و برای این کار، کاربردهای این واژه در اشعار او تعیین و تبیین میشود. در پایان معنای «تضمین» و «مصرع تضمین» در اشعار تعدادی از شاعران همعصر بیدل بررسی و با معنای آنها در اشعار بیدل مقایسه میشود. این مقاله نشان میدهد اصطلاحات «تضمین»، «مصرع تضمین» و «مضمون» در قرن دوازدهم هجری قمری در شبهقارۀ هندوستان به اصطلاحاتی تخصصی در حوزۀ نقد ادبی تبدیل شده و تعاریفی جدید را پذیرفته است. در این تعاریف، «مضمون» اختصاصاً بهمعنای «مصراع برجسته» بهکار میرود و «تضمین» به فرایند «مصرعرسانی» یا «پیشمصرعرسانی» اطلاق میشود؛ به این فرایند «مضمون بستن» نیز میگویند. «مصرع تضمین» اصطلاحی است که برای «مصرع یا پیشمصرعِ رسانده» به کار میرود.
منابع
_ آرزو اکبرآبادی، سراجالدین علی خان (1401). تنبیهالغافلین فی الاعتراض علی اشعار الحزین، به تصحیح دکتر سید محمد اکرام، لاهور: دانشگاه پنجاب.
_ آرزو اکبرآبادی، سراجالدین علی خان (1383). تذکرۀ مجمع النّفایس، به تصحیح دکتر زیبالنساء علی خان، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
_ آزاد بلگرامی، میرغلامعلی (1390). خزانۀ عامره، به تصحیح ناصر نیکوبخت و شکیل اسلمبیک تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
_ آزاد بلگرامی، میرغلامعلی (1292ش/1913م/1331ق). سرو آزاد، به تصحیح عبداللهخان و به اهتمام مولوی عبدالحق، چاپ سنگی.
_ آهـنی، غلامحسین (١٣٦٠). معانی بیان، چاپ دوم، تهران: بنیاد قرآن.
_ اسفندیارپور، هوشمند (١٣٨٨). عروسان سخن، چاپ سـوم (ویرایش جدید)، تهران: فردوس.
_ اشرف مازندرانی، محمد سعید (1373). دیوان اشعار اشرف مازندرانی، به تصحیح دکتر محمّد سیّدان، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
_ بنی هاشمی، بهمن (1394). تصحیح انتقادی دیوان اشعار آزاد بلگرامی (پایاننامه کارشناسی ارشد)، استاد راهنما: تقی پورنامداریان، استاد مشاور: ابولقاسم رادفر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
_ بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق (1388). کلیات بیدل دهلوی، به تصحیح خال محمد خسته و خلیلالله خلیلی، 4 ج، تهران: طلایه.
_ تـقوی، نـصرالله (١٣٦٣). هنجار گفتار، چاپ دوم، اصفهان: فرهنگسرا.
_ جامی، نورالدین عبدالرحمن (1375). نفحات الانس من حضرات القدس، دکتر محمود عابدی، تهران: اطلاعات.
_ حبیب، اسدالله (1393). واژهنامۀ شعر بیدل، تهران: سورۀ مهر.
_ حزین لاهیجی، محمد علی بن ابیطالب (1374). دیوان حزین لاهیجی، به کوشش ذبیحالله صاحبکار، تهران: میراث مکتوب.
_ حسینی، امیر برهانالدین عطاءالله محمود (1384). بدایعالصنایع، به تصحیح رحیم مسلمانیان قبادیانی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
_ حیرت اکبرآبادی، قیامالدین (1396). مقالاتالشعرا، تحقیق علیرضا قزوه، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
_ رادویانی، محمّد بن عمر (1380). ترجمان البلاغه، به تصحیح پروفسور احمد آتش، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
_ الرازی، شمسالدین محمّد بن قیس (1336). المعجم فی معاییر اشعار العجم، به تصحیح علامه محمّد قزوینی، تهران: دانشگاه تهران.
_ راستگو، محمد (١٣٨٢). هنر سخن آرایی، تهران: سـمت.
_ رحمانی، هما؛ سیدی، سید حسین (1395). «نگاهی تازه به «تضمین» و تطور تاریخی آن در آثار بلاغی عربی و فارسی»، ادبیات تطبیقی (دوفصلنامۀ علمی-پژوهشی دانشگاه شهید باهنر کرمان)، پاییز و زمستان، دورۀ 8، ش 15، 137-161.
_ زاهدی، زین الدین جعفر (١٣٤٦). روش گفتار (علم البلاغه)، مـشهد: دانـشگاه فردوسی.
_ سرخوش، محمد افضل (1389). کلماتالشعراء، به تصحیح علیرضا قزوه، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
_ شمیسا، سیروس (1368). نگاهی تازه به بدیع، چاپ اول، تهران: فردوسی.
_ ________ (1383). سبک شناسی شعر، تهران: میترا.
_ ________ (1384). بدیع، چاپ پانزدهم، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
_ صائب تبریزی، میرزا محمدعلی (1383). دیوان صائب تبریزی، به کوشش محمد قهرمان، 7 ج، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
_ طـبیبیان، حمید (١٣٨٨). برابرهای علوم بـلاغت در فارسی و عربی، تهران: امیرکبیر.
_ غنی کشمیری، میرزا محمّد طاهر (1362). دیوان غنی کشمیری، به تصحیح احمد کرمی، تهران: سلسله نشریات «ما».
_ فتوحی، محمود (1395). «مضمون در فن شعر سبک هندی»، نقد ادبی (فصلنامه علمی-پژوهشی دانشگاه تربیت مدرس) تابستان، دورۀ 9، ش 34، 119-156.
_ _______ (1396). «مصرع برجسته، میدان نازکاندیشی در سبک هندی»، شبه قاره (ویژهنامۀ نامۀ فرهنگستان) تابستان، بهار و تابستان، ش 6، 7 -24.
_ قهرمان، محمّد (1378). صیادان معنی (برگزیدۀ اشعار سخنسرایان سبک هندی)، تهران: امیرکبیر.
_ کزازی، میرجلال الدین (١٣٧٣). زیباشناسی سخن پارسی (بدیع)، چاپ هفتم، تهران: ماد.
_ لودی، شیرعلی خان (1377). مرآة الخیال، به تصحیح حمید حسنی و بهروز صفرزاده، تهران: روزنه.
_ محبّتی، مهدی (١٣٨٠). بدیع نو، تهران: سخن.
_ ناشر، عبدالحسین (١٣٣٦). دررالادب، چاپ دوم، شیراز: معرفت.
_ نشاط، محمود (١٣٤٦). زیب سخن، ٢ج. تهران: شرکت سهامی چاپ و انتشارات کتب ایران.
_ نوروزی، جهانبخش (١٣٧٢). زیورهای سخن و گونه های شعر پارسی، تهران: راهگشا.
_ هـمایی، جلال الدین (١٣٣٩). صناعات ادبی، تهران: علمی.
_ _____ (١٣٦١) فنون بلاغت و صناعات ادبی، ج ٢، چاپ دوم، تهران: توس.