هنرسازه‌های ترکیبی، مختص مختصات بلاغت فارسی

نوع مقاله : پژوهشی -نظری اصیل

نویسنده
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران.
چکیده
بلاغت فارسی پس از اسلام، نخست از آبشخور قرآن و بلاغت عربی سرچشمه می‏گیرد و در ادامه، توأمان با ترجمۀ آثار حکمای یونانی، بلاغت اسلامی و به تبع آن بلاغت فارسی به‏طور عمیق تحت تأثیر آثار و بلاغت غربی قرار می‏گیرد. از این‏رو، هنرسازه‏های ادبی، خاصه ابزارهای زیبایی‏شناختیِ دانش بیان در بلاغت فارسی متأثر است از دستگاه بلاغی عربی و غربی؛ و یا دست‌کم مشترک با آن‏ها. اما با غور و وارسی سامان بلاغت و مداقه در صناعات ادبی فارسی درمی‏یابیم که گونه‏ای از این شگردها، یعنی هنرسازه‏های ترکیبی علی‏رغم وابستگی و هم‏بستگی با شگردهای بلاغی عربی و غربی، از استقلال و انحصار ویژه‏ای برخوردارند که مانند آن را در سایر دستگاهای بلاغی نمی‏بینیم. این جستار که با شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی نوشته شده‏است، می‏کوشد تا با بررسی شباهت‏های شگردهای دستگاه بلاغت فارسی با دستگاه‏های بلاغی عربی و غربی، نشان دهد که هنرسازه‏های ترکیبی مختص مختصات بلاغت فارسی است و سایر دستگاه‏های بلاغی محروم از این گونه از ابزارهای زیبایی‏شناسی‏اند. نتیجۀ این جستار تأیید می‏کند که بلاغت فارسی با توجه به قابلیت‏ بازتابندگی عناصر فرهنگی و قومی شگرد کنایه و نیز دوگانه‏خوانی ابعاد لازمی و ملزومی آن، و همچنین به سبب مختصات ذاتی‏ زبان فارسی در حوزۀ ترکیب‏پذیری، با امتزاج شگردهای منفرد، صناعات مستقل و منحصری می‏سازد که خاص بلاغت فارسی است و به نظر می‏رسد که در دیگر دستگاه‏های بلاغی (عربی و غربی) نشانی از آن نمی‏بینیم. البته این موضوع بیش از آنکه ادعایی باشد، دعوتی است از متخصصان حوزه‏های مزبور، که درنهایت، چه نظر نگارنده رد شود و چه پذیرفته، دستاورد جدیدی برای حوزۀ بلاغت محسوب خواهد شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله English

Combined Artworks, Specific to the Coordinates of Persian Rhetoric

نویسنده English

mostafa mirdar rezaei
Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Human Sciences, Gilan University, Rasht, Iran.
چکیده English

After Islam appearance, Persian rhetoric first originates from the Quran and Arabic rhetoric, and later, by translating the works of Greek philosophers, Islamic rhetoric and accordingly Persian rhetoric is deeply influenced by Western works and rhetoric. Therefore, the literary works, especially the aesthetic tools of the knowledge of expression in Persian rhetoric are influenced by the Arabic and Western rhetorical manners; or at least they have some similarities. However, by considering the system of rhetoric and reviewing Persian literary industries, we find out that a type of these techniques, i.e. combined artworks, despite the dependence and correlation with Arabic and Western rhetorical techniques, is of special independence and monopoly. They have found that we do not see the same in other rhetorical manners. This survey, which is written in a descriptive-analytical way, tries to show that by examining the similarities between the methods of Persian rhetoric and Arabic and Western rhetorical manners, the combined artworks are specific to the coordinates of Persian rhetoric and other manners. The result of this research confirms that Persian rhetoric, due to the ability to reflect the cultural and ethnic elements of irony, as well as the double reading of its essential and necessary dimensions. Of course, this issue is more than a claim, it is an invitation from the experts in the aforementioned fields, which ultimately, whether the author's opinion is rejected or accepted, will be considered a new achievement for the field of rhetoric.

Extended Abstract

After Islam appearance, Persian rhetoric first originates from the Qur'an, and this book becomes a source of inspiration and the extraction of rhetorical rules. Factors such as justifying the challenge and proving Quranic rhetoric, the influence of non-Arabic works (Persian, Roman, Greek, and Indian) in Islamic culture, etc., provide the necessary prerequisites for motivating Muslim rhetoricians and formulating rhetorical opinions. But over time, especially from the 2nd century of Hijri onwards, with the translation of the works of Greek philosophers, Islamic rhetoric is strongly influenced by it, and especially it imposes rhetorical and logical standards on classical rhetoric. During this period, some of the works of Greek philosophers such as Plato and Aristotle were also translated into the official language of that time, i.e. Arabic, and left a positive impact in the field of Islamic rhetoric. With these explanations, what is certain is that Persian rhetoric after Islam was formed and matured under the influence and under the influence of Arabic (Islamic) and Greek (Western) rhetoric. One of the manifestations of this influence is the presence of common literary works, especially the aesthetic tools of expression in Persian rhetoric.

However, by considering the system of rhetoric and reviewing Persian literary industries, we find that a type of these techniques, i.e., hybrid art structures, despite the dependence and correlation with Arabic and Western rhetorical techniques, is of special independence and monopoly. They have found that we do not see the same in other rhetorical manners (Arabic and Western). Of course, this issue is more than a claim, it is an invitation from the experts in the aforementioned fields, which in the end, whether the author's opinion is rejected or accepted, is considered a new achievement for the field of rhetoric. In more precise terms, if there are no combined works of art in the Western and Arabic rhetorical system, while the author's opinion is correct, a special and different aspect of the climate of Persian rhetoric will be displayed, and if the aforementioned techniques are in the Western rhetorical system, Arabic and... can be observed, opening a new horizon for new and comparative studies in this field (exploring the structure of images of rhetorical manners of other languages).

This essay, which is written in a descriptive-analytical way, tries to show that by examining the similarities of Persian rhetorical manners with Arabic and Western ones, that the hybrid art forms are specific to the coordinates of Persian rhetoric and the rhetorical manner of other cultures. They are deprived of this kind of aesthetic tools.

Despite the differences between Persian, Arabic, and Western rhetorical manners, in general, these manners are common in using some literary techniques, especially the individual artifices. The point to be noted in this regard is the relative similarity and independence of strategies in different rhetorical manners; That is, literary elements such as simile, metaphor, etc., have an almost similar and independent presence in the geography of Western, Arab, and Persian rhetoric, and each method has an aesthetic function, separate and apart from other methods. However, in the context of Persian rhetoric, in addition to being separate and independent, these techniques also have a mixed and mixed quality, and this is the dividing line between Persian rhetoric and Arabic and Western rhetoric.

Considering the ability to reflect the cultural and ethnic elements of irony, as well as the double reading of its necessary and necessary dimensions, and also due to the inherent coordinates of the Persian language in the area of ​​combinability, with the combination of individual techniques, independent industries and It creates a uniqueness that is specific to Persian rhetoric and we do not see a sign of it in other rhetorical manners (Arabic and Western). It is the existence of these art structures that ultimately causes the formation of the Indian style, and the construction of many images of this style have been created with the help of these art structures, and basically the analysis of the structure of the Indian style images (and many other images) styles without using these combined tools will be better and incomplete.

At the end of this research, it is necessary to repeatedly acknowledge that the topic of this survey (the relevance of composite works of art to Persian rhetoric) is more than a claim, it is an invitation to experts in the field of rhetoric in other languages ​​and an opening of horizons. New for new and comparative studies in this field (exploring the structure of images of rhetorical manners of other languages).

کلیدواژه‌ها English

Arabic and Western rhetoric
Persian rhetoric
combined artwork
individual techniques
ـ آزاد بلگرامی، میرغلام‌علی بن نوح. (1382). غزلان الهند (مطالعه‌ی ‌تطبیقی بلاغت هنری و فارسی به انظمام فصلی در زن-شناسی). تصحیح سیروس شمیسا. تهران: صدای معاصر.
ـ آشوری، داریوش. (1375). بازاندیشی زبان فارسی. تهران: مرکز.
ـ -----------. (1392). فرهنگ علوم انسانی. تهران: مرکز.
ـ آقاحسینی، حسین و زهرا آقازینالی. (1386). «مقایسه‌ی اجمالی صور خیال در بلاغت فارسی و انگلیسی». پژوهش‌های ادب عرفانی. دوره‌ی 1، شماره‌ی 1، صص: 77 ـ 49.
ـ ابن رومی، علی بن عباس بن جریج. (1998). الدیوان. شرح و تحقیق: عبدالحمید مهنا. الطبعة الثانیة. بیروت: دارالمکتبة الهلال.
ـ احتشامی‌ هونه‌گانی، خسرو. (1368). در کوچه باغ زلف (اصفهان در شعر صائب). تهران: کتاب‌سرا.
ـ افشار، مهدی. (1362). دیوان کامل کلیم کاشانی. با مقدمه‌ و حواشی و فرهنگ لغات. تهران: زرین.
ـ ارسطو. (1389). ریطوریقا: فن خطابه. ترجمه‌ی پرخیده ملکی. تهران: اقبال.
ـ الجرجَانی النّحوِی، عَبدالقاهِر بن عَبدِالرّحمن بن محمّد. (1412ق). أسرار البَلاغة. قَرَأهَ و عَلّقَ علَیه أبوفهر محمود محمّد شاکر. الناشر دارالمدنی بجدة.
ـ السید الحمیری، ابوهاشم اسماعیل بن محمد بن یزید. (1420ق). دیوان السید الحمیری. شرح و ضبط: ضیاء حُسَین الاعلمی. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ـ الشریف الرضی، ابوالحسن محمد بن حسین. (1999م). دیوان السید الرضی. الطبعة الأولی. بیروت، دارالحبل.
ـ الهَاشِمی، السَیّد أحمَد. (1999م). جَواهِر البَلاغة فی المَعانی و البَیان و البَدیع. ضَبط و تَدقیق و تَوثیق د. یوسُف الصمیلی. رقم الطبعة، صَیدا. بیروت: المَکتَبة العصیریّة.
ـ امیری‌فیروزکوهی، کریم. (1384). دویست و یک غزل صائب (انتخاب و شرح و تفسیر). چاپ نهم. تهران: دلارنگ.
ـ ایبرمز، ام. اچ (1384). فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی. ترجمه‌ی سعید سبزیان مردآبادی. تهران: راهنما.
ـ بالو، فرزاد. (1399). از تقابل گفتار و نوشتار تا تقابل نظم و نشر در سنت ادبی ما. تهران: زوار.
ـ بنان، لطفی. (1362). دیوان شرف‌الدین حسن. تصحیح، مقدمه و تعلیقات: دکتر لطفی بنان. تبریز: چاپخانه‌ی تبریز.
ـ بیضایی، پرتو. (1336). دیوان ابوطالب کلیم کاشانی. تهران: کتابفروشی خیام.
ـ تفتازانی هروی، سعدالدین مسعود. (1407ق). المطول فی شرح تخلیص المفتاح (افست از روی چاپ عثمانی 1330 ه‍.ق). کتابخانة آیت‌الـله العظمی مرعشی نجفی. قم: ایران.
ـ تقوی، نصرالله. (1317). هنجار گفتار (در معانی و بیان و بدیع فارسی). تهران: چاپخانه‌ی مجلس.
ـ توللی، فریدون. (1376). شعله‌ی کبود؛ منتخب اشعار. تهران: سخن.
ـ جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر. (1368). البیان و التبیان. به کوشش عبدالسلام هارون. قاهره.
ـ جعفری پارسا، عبدالعظیم. (1369 و 1370). «بحثی کوتاه پیرامون ترجمه‌ی ادبی و کاربرد صنایع ادبی در شعر». مجله‌ی علوم انسانی و انسانی دانشگاه شیراز. شماره‌ی 11 و 12. صص: 158 ـ 151.
ـ حافظ شیرازی، شمس‌الدّین محمّد. (1377). دیوان غزلیات. نسخه‌ی دکتر قاسم غنی و محمّد قزوینی. تهران: مهرزاد.
ـ حسن‌پور‌آلاشتی، حسین. (1384). طرز‌ تازه. تهران: سخن.
ـ حق‌جو، سیاوش. (1381). «پیشنهاد برافزودن دو فن دیگر بر فنون چهارگانه‌ی علم بیان». در مجموعه مقاله‌های نخستین گردهمایی پژوهش‌های زبان و ادب فارسی (جلد اول: 427 ـ 419). به کوشش دکتر محمّد دانشگر. تهران: مرکز بین‌المللی تحقیقات زبان و ادبیات فارسی و ایران‌شناسی دانشگاه تربیت مدرّس.
ـ ---------. (1389). «سبک هندی و استعاره‌ی ایهامی کنایه». فصلنامه‌ی تخصّصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). سال چهارم. شماره‌ی اول. صص: 268 ـ 255.
ـ ---------. (1390). «طرف وقوع و شگردهای ادبی ناشناخته». فصلنامه‌ی جستارهای ادبی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال. سال دوم. شماره‌ی ۴ (پیاپی ۸). صص: 96 ـ 79.
ـ حق‌جو، سیاوش و میردار رضایی، مصطفی. (1393). «گونه‌ای کنایه‌ی آمیغی در غزل صائب». فصلنامه‌ی علمی پژوهشی فنون ادبی دانشگاه اصفهان. (6) 2. صص: 84 ـ 69.
ـ خاتمی، احمد. (1371). پژوهشی در سبک هندی و دوره‌ی بازگشت. تهران: بهارستان.
ـ خرّمشاهی، بهاءالدّین. (1367). حافظ‌نامه. بخش اول. چاپ دوم. تهران: سروش.
ـ خطیب قزوینی، محمدبن عبدالرحمن. (1302ق). تلخیص المفتاح فی المعانی و البیان و البدیع. بیروت: طبع داغر.
ـ رجایی، محمّدخلیل. (1376). معالم البلاغه در علم (معانی و بیان و بدیع). چاپ چهارم. شیراز: چاپخانه‌ی نشر دانشگاه شیراز.
ـ زرین کوب، عبدالحسین. (1361). نقد ادبی. تهران: امیرکبیر.
ـ زغلول سلام، محمد. (2001). الادب العربی فی‌العصر الایوبی. بیروت: دارالرئد العربی.
ـ ‌دریاگشت، محمدرسول. (1371). «صائب و سبک هندی در گستره‌ی تحقیقات ادبی». مجموعه‌ مقالات و سخن‌رانی بیش از بیست تن از دانشمندان و صائب‌شناسان کشور. تهران: نشر قطره.
ـ دوستدار، آرامش. (1387). خویشاوندی‌های پنهان. کلن: انتشارات فروغ نشر دنا.
ـ سایپر، ادوارد. (1376). درآمدی بر مطالعه‌ی سخن گفتن. ترجمه‌ی علی‌محمد حق‌شناس. تهران: سروش.
ـ سروش اصفهانی، میرزا محمّدعلی‌خان. (1339). دیوان سروش اصفهانی. با مقدّمه‌ی استاد جلال‌الدین همایی. به اهتمام محمّدجعفر محجوب. جلد اول. تهران: امیرکبیر.
ـ سکاکی، ابویعقوب یوسف. (1348ق). مفتاح العلوم. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ـ ‌‌سیاسی، محمد. (1371). «تمثیل در شعر صائب». صائب و سبک هندی درگستره‌ی تحقیقات ادبی. به‌ کوشش محمدرسول دریاگشت. تهران: نشر قطره.
ـ شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1371). شاعر آینه‌ها. چاپ سوم. تهران: آگه.
ـ -----------------. (1375). شاعری در هجوم منتقدان. تهران: آگه.
ـ -----------------. (1380). صور خیال در شعر فارسی. تهران: نیل.
ـ -----------------. (1388). موسیقی شعر، چاپ یازدهم. تهران: آگاه.
ـ شفیعیون، سعید. (1387). زلالی خوانساری و سبک هندی(بررسی جایگاه زلالی در شعر قرن یازدهم همراه‌های شعر او)، تهران، سخن.
ـ شمیسا، سیروس. (1385). بیان. تهران: تابش.
ـ -----------. (1383). بیان و معانی. چاپ هشتم. تهران: فردوسی.
ـ -----------. (1381). نگاهی تازه به بدیع. چاپ چهاردهم. تهران: فردوس.
ـ -----------. (1382). سبک‌شناسی شعر. چاپ ششم. تهران: فردوسی.
ـ صائب تبریزی، میرزامحمدعلی. (1371). دیوان. به کوشش محمد قهرمان. چاپ دوم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
ـ --------------------. (1370). کلیات. با مقدمه و ... محمد عباسی. تهران: طلوع.
ـ صفا، ذبیح‌الله. (1371). «صائب تبریزی و شیوه‌ی سخنوری در عهد صفوی». صائب و سبک هندی درگستره‌ی تحقیقات ادبی. به‌ کوشش محمدرسول دریاگشت. تهران: نشر قطره.
ـ صفوی، کورش. (1380). از زبان شناسی به ادبیات. جلد اوّل: نظم. تهران: هرمس.
ـ طالبیان، یحیی. (1378). صور خیال در شعر شاعران سبک خراسانی. کرمان: انتشارات عماد کرمانی.
ـ طباطبایی، علاءالدین. (1386). «ترکیب در زبان فارسی». نامه‌ی فرهنگستان. دوره‌ی 9. شماره‌ی 3. صص: 213 ـ 186.
ـ طبری، احسان. (1382). برخی بررسی‌ها درباره‌ی جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران. تهران: فردوس.
ـ عطّار نیشابوری، فریدالدّین محمّدبن‌ابراهیم. (1373). دیوان. با تصحیح، مقاله و مقدّمه‌ی سعید نفیسی. چاپ ششم. تهران: انتشارات کتابخانه‌ی سنایی.
ـ عمارتی‌مقدّم، داود. (1395). بلاغت از یونان تا مدینه؛ بررسی تطبیقی فن خطابه‌ی یونان و روم باستان و بلاغت اسلامی تا قرن پنجم هجری. تهران: هرمس.
ـ فتوحی، محمود. (1395). بلاغت تصویر. چاپ چهارم. تهران: سخن.
ـ فوردی، فرانک. (1396). قدرت خواندن از سقراط تا توییتر. ترجمه‌ی محمد معماریان. تهران: ترجمان علوم انسانی.
ـ کزازی، میرجلال‌الدّین. (1373). زیبایی‌شناسی سخن پارسی ـ بیان ـ. تهران: نشر مرکز، کتاب ماد.
ـ ‌کمالی، حیدرعلی. (1371). «صائب تبریزی». صائب و سبک هندی درگستره‌ی تحقیقات ادبی. به‌ کوشش محمدرسول دریاگشت. تهران: نشر قطره.
ـ لوییس، برنارد (1396)، خاور میانه؛ دوهزار سال تاریخ از ظهور مسیحیت تا امروز. ترجمه‌ی حسن کامشاد. چاپ پنجم. تهران: نی.
ـ محتشم کاشانی، علی بن احمد (1389)، کلیات محتشم کاشانی. جلد یکم و دوم. تصحیح فیضی کاشانی. تهران: سوره‌ی مهر.
ـ محمدی، محمدحسین. (1374). بیگانه مثل معنا. تهران: نشر میترا.
ـ محمودیان، اشرف. (1380). پیدایش زبان شعر و صنعت آن در زبان ایتالیایی. تهران: رایا.
ـ مشتاق اصفهانی. (1320). دیوان مشتاق. به اهتمام و تصحیح حسین مکّی. چاپ اول. تهران: کتاب‌فروشی مروّج.
ـ مؤتمن، زین‌العابدین. (1371). «نظریه‌ی نگارنده راجع به صائب». صائب و سبک هندی درگستره‌ی تحقیقات ادبی. به‌ کوشش محمدرسول دریاگشت. تهران: نشر قطره.
ـ -------------. (1361). گهرهای راز؛ اشعار برگزیده‌ی صائب. تهران: بنگاه مطبوعاتی افشاری.
ـ مهدوی دامغانی، احمد. (1375). «در باب بلاغت». نامه‌ی فرهنگستان. شماره‌ی 7. صص: 53 ـ 15.
ـ میردار رضایی، مصطفی. (1391). «ابعاد کنایه در غزلیات صائب». پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی. با راهنمایی دکتر سیاوش حق‌جو. دانشکده‌ی ادبیات فارسی و زبان‌های خارجه دانشگاه مازندران.
ـ --------------. (1400). «تلقی ادیبان معاصر از مفهوم کنایه در ساحت کاربردی آن (گرایش به مفهوم پیشاجرجانی کنایه نزد ادیبان پسامشروطه». مطالعات و تحقیقات ادبی دانشگاه خوارزمی. دوره‌ی 8. شماره‌ی 21. صص: 147 ـ 169.
ـ ---------------. (1397). «فرآیند تکوین و تکامل تصویر از سبک خراسانی تا سبک عراقی با تکیه بر شگردهای ترکیبی». رساله‌ی دکتری زبان و ادبیات فارسی. با راهنمایی دکتر سیاوش حق‌جو. دانشکده‌ی ادبیات فارسی و زبان‌های خارجه. دانشگاه مازندران.
ـ ناتل‌خانلری، پرویز. (1383). دیوان صائب تبریزی. به اهتمام جهانگیر منصور. چاپ سوم. تهران: نگاه.
ـ نظامی گنجه‌ای، جمال‌الدّین ابومحمّد الیاس بن یوسف. (1376). مخزن الاسرار. با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.
ـ ‌‌‌نورانی‌وصال، عبدالوهاب. (1371). «سبک هندی و وجه تسمیه‌ی آن». صائب و سبک هندی درگستره‌ی تحقیقات ادبی. به‌ کوشش محمدرسول دریاگشت. تهران: نشر قطره.
ـ هاوکس، ترنس. (1377). استعاره. ترجمه‌ی فرزانه طاهری. تهران: نشر مرکز.
ـ همایی، جلال‌الدین. (1363). فنون بلاغت و صناعت ادبی. چاپ دوم، تهران: توس.
ـ یوسفی، غلامحسین. (1371). «تصویر شاعرانه‌ی اشیاء در نظر صائب». صائب و سبک هندی درگستره‌ی تحقیقات ادبی. به‌ کوشش محمدرسول دریاگشت. تهران: نشر قطره.
ـ یوشیج، نیما. (1369). مجموعه آثار. به کوشش سیروس طاهباز و شراگیم یوشیج. تهران: ناشر.
-Abrams, M.H. (1993). A Glossary of Literary Terms. 6 th ed. New York: Holt, Richart and Winston Inc.
-Cuddon, j. A. (1977). A Dictionary of literary terms. printed Hamadan. Fannavaran.
-Day Lewis, C. (1966). The Poetic Image. London: JonathanCape.
- Glucksberg, S. (2001). Understanding figurative language: From metaphors to idioms. Oxford: Oxford University Press.
- Hardison and Warnke. (1986). The Princeton Handbook of Poetic Terms. Edited by Alex Preminger, New Jersey: Princeton University Press.
- Oulieaienia, H. (1982). A Trip to the Wonderland of Poetry, Tehran: Mirasaidi Farahani Publications.
- Ortony, A. (1979). Beyond literal similarity. Psychological Review, 86, 161-180.
- Shakespeare, W. (2008). All's well that ends well. [Waiheke Island], Floating Press.
- Shipman, H. (1931). Verse. Firest edition. New York: D. Appleton & company.
-The American Heritage college dictionary. )2010(. 4th ed., Boston, Houghton, Mifflin Harcourt.
- Veale, Tony and Hao, Yanfen (2007), Learning to Understand Figurative Language: From Similes to Metaphors to Irony.