نقد آرای شاهنامه‌پژوهان در ارزیابی نگاه بیهقی به شاهنامه و طرح انگاره‌ای دیگر

نوع مقاله : پژوهشی -نظری اصیل

نویسنده
استادیار دانشگاه کردستان
چکیده
بیهقی، دبیر نامدار دربار غزنوی، با فردوسی هم‌عصر بود. او در تاریخی که پس از 37 سال دبیری نوشت و در آن بسیاری از جزئیات رفتارها و اندیشه‌های درباریان غزنوی را آشکار کرد، هیچ نشانی از فردوسی و تعاملش با دربار محمود را به‌دست نمی‌دهد. از سوی دیگر او برای اثرگذاری بیشتر کلام بر خواننده، در تاریخش به شعرهای شاعران استناد می‌کند؛ اما در شواهد شعری او، یادی از شاهنامه نیست و باوجود سازگاری تام ابیاتی از شاهنامه با پایان‌بندی رویدادهای تاریخ بیهقی، از استناد به آن می‌پرهیزد. این موضوع در تحلیل‌های پژوهشگران با طرد فردوسی از دربار محمود مرتبط دانسته شده و گمانه‌زنی‌هایی را موجب شده که تکیۀ بیشتر آن تحلیل‌ها به‌شیوۀ برون‌متنی بر بازخوانی زندگی فردوسی (هرکسی از زاویه‌ای) متمرکز بوده و نگاه درون‌متنی بر شاهنامه را فروگذاشته‌اند. نقد و ارزیابی آن تحلیل‌ها نشان می‌دهد پژوهشگران خواست‌های درونی خود را بر تحلیل‌ها تحمیل کرده‌اند و همین هم ضعف بزرگ آن پژوهش‌ها را آشکار می‌کند. بررسی نگاه افسانه‌ستیزانه‌ای که ادیبان و نویسندگان زمانۀ بیهقی داشتند، نگاه تازه‌ای را پیش می‌کشد که نویسنده این جستار به‌شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی آن را موضوع پژوهش خود قرار داده و به این نتیجه دست یافته که بیهقی در منظومۀ فکری خود، ژانر افسانه را خِردآشوب و غیرجدی می‌پنداشته و شاهنامه را هم از این قاعده جدا نمی‌دانست؛ به همین دلیل یاد آن را در تاریخ خود فروگذاشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله English

A Meta-analysis of Shahnameh Scholars’ Studies on Beyhaqi’s Viewpoint of Shahnameh: A New Perspective

نویسنده English

Najmeddin Jabbari
Faculty Member at University of Kurdistan
چکیده English

Beyhaqi, the renowned secretary of the Ghaznavid court, was a contemporary of Ferdowsi. In his historical account, The History of Beyhaqi (Tārīkh-i Bayhaqī), written on the basis of thirty-seven years of being a court secretary, Beyhaqi revealed many details of the courtiers of the Ghaznavid era. However, he did not refer to Ferdowsi and his interactions with Mahmoud's court at all. Moreover, to enhance the persuasiveness of his words, Beyhaqi has quoted from many poets, yet no verse or stanza, though highly related to the historical events of The History of Beyhaqi, was cited from Ferdowsi. In studies on this matter, most of the researchers focused on extratextual analysis and related this to Ferdowsi’s life events and his rejection by Mahmoud court. Noteworthy, an intratextual analysis of Shahnameh has been mostly ignored. Studying and examining these studies has shown that most researchers have imposed their own preferences on the analyses, undermining the validity of their studies. The current paper, by employing an analytical and descriptive methodology, was aimed at studying the anti-mythical views of writers, contemporary to Beyhaqi. After analysis, it became apparent that mythical texts, in Beyhaqi’s view, were considered as irrational and unimportant and Shahnameh was no exception. Therefore, he refrained to quote from Ferdowsi in his book.

کلیدواژه‌ها English

Myth
Beyhaqi
rationalism
Ferdowsi
intratextual criticism
آیدنلو، سجّاد (1380) «تازیانه به پای کردن»، آموزش زبان و ادب فارسی، ش. 58، صص. 84-87.
ابن‌رسته، احمد (1365) الأعلاق النّفیسه، ترجمۀ حسین قره‌چانلو، چاپ اوّل، تهران: امیرکبیر.
ابن‌رسول، محمّدرضا و نفیسه رئیسی (1387) «کتاب‌شناسی تاریخ بیهقی» تاریخ اسلام، سال نهم، ش. 35-36، صص. 171-200.
اسلامی‌ندوشن، محمّدعلی (1349) «جهان‌بینی ابوالفضل بیهقی»، در: یادنامۀ ابوالفضل بیهقی، مشهد: دانشگاه فردوسی، صص. 1- 38.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1347) مسالک و ممالک، (ترجمۀ فارسی المسالک و الممالک از قرن 5/6 هجری) به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بیرونی، ابوریحان (1377) آثار الباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
بینش، تقی (1349) «روش علمی در تاریخ بیهقی» در: یادنامۀ ابوالفضل بیهقی، مشهد: دانشگاه فردوسی، صص. 91- 102.
بیهقی، ابوالفضل (1384) تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیّاض، چاپ اوّل، تهران: علم.
پورجوادی، نصرالله (1387) بادۀ عشق، چاپ اوّل، تهران: کارنامه.
پیکاک، آ.سی.اس (1396) «شاهنامۀ فردوسی در بافت عصر غزنوی» ترجمۀ حمیدرضا حکیمی، گزارش میراث، ش. 78-79، صص. 42-56.
تاریخ سیستان (1381) تصحیح محمّدتقی بهار، چاپ اوّل، تهران: معین.
تقی‌زاده، سیّدحسن (1362) «مقام فردوسی و اهمیّت شاهنامه»، در: سخنرانی‌های هزارۀ فردوسی در کنگرۀ 1313، تهران: دنیای کتاب، صص. 43-135.
ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن محمّد (1368) تاریخ ثعالبی، ترجمۀ محمّد فضائلی، چاپ اوّل، تهران: نقره.
حافظ (1370) دیوان، تصحیح قزوینی و غنی، چاپ سوم، تهران: اساطیر.
خاتمی، احمد؛ منا علی‌مددی و عیسی امن‌خانی (1389) «از ساختار معنادار تا ساختار رباعی» پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش. شانزدهم، صص. 1-19.
خاقانی، افضل‌الدّین (1374) دیوان، تصحیح ضیاءالدّین سجّادی، چاپ پنجم، تهران: زوّار.
خالقی مطلق، جلال (1364) «جوان بود و از گوهر پهلوان»، در: ناموارۀ محمود افشار (چهار جلد)، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار، ج. 1، صص. 332- 358.
خیّام، عمر (1315) رباعیات، به تصحیح محمّد رمضانی، تهران: کلالۀ خاور.
دانش‌پژوه، محمّدتقی (1349) «بیهقی فیلسوف»، در: یادنامۀ ابوالفضل بیهقی، مشهد: دانشگاه فردوسی، صص. 174-181.
دبیرسیاقی، محمّد (1355) گنج بازیافته (بخش نخست)، چاپ دوم، تهران: اشرفی.
ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (1379) عمر خیّام، چاپ دوم، تهران: طرح نو.
ریاحی، محمّدامین (1369) «نقد افسانۀ فردوسی و محمود»، کلک، شمارۀ 9، صص. 5-16.
ریاحی، محمّدامین (1380) فردوسی، چاپ سوم، تهران: طرح نو.
زریاب خویی، عبّاس (1368) بزم‌آورد، چاپ اوّل، تهران: سخن و علمی.
ستّاری، جلال (1368) افسون شهرزاد، چاپ اوّل، تهران: توس.
صائب تبریزی (1370) دیوان، به کوشش محمّد قهرمان، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
صفا، ذبیح‌الله (1369) تاریخ ادبیات در ایران، چاپ دهم، تهران: فردوس.
عنصری بلخی (1363) دیوان، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، چاپ دوم، تهران: سنایی.
غزّالی، محمّد (1380) کیمیای سعادت (2 جلد)، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.
فرّخی سیستانی (1380) دیوان، به تصحیح محمّد دبیرسیاقی، چاپ ششم، تهران: زوّار.
فردوسی، ابوالقاسم (1386) شاهنامه (8 جلد)، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، چاپ اوّل، تهران: دائره المعارف بزرگ اسلامی.
قزوینی، زکریا بن محمّد (1373) آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه جهانگیرمیرزا قاجار، تصحیح هاشم محدّث، چاپ اوّل، تهران: امیرکبیر.
قزوینی، محمّد بن عبدالوهّاب (1332) «مقدّمۀ قدیم شاهنامه» در: بیست مقالۀ قزوینی (2 جلد)، چاپ دوم، تهران: ابن‌سینا.
مالمیر، تیمور (1388) «دیباچه در شاهنامه و رسالت فردوسی»، مطالعات ایرانی، سال هشتم، ش. 16، صص. 233-247.
محقّق، مهدی (1385) مقدّمه بر: مجموعه رسائل عرفانی، قاسم‌علی اخگر حیدرآبادی، تصحیح ملیحه کرباسیان و محمّد کریمی ‌زنجانی‌اصل، چاپ اوّل، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مدرّس‌زاده، عبدالرّضا (1389) «تاریخ بیهقی و پژوهش‌های ادبی»، زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی فسا، ش. 2، صص. 123-132.
مرتضوی، منوچهر (1372) فردوسی و شاهنامه، چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مسکوب، شاهرخ (1385) هویت ایرانی و زبان فارسی، چاپ سوم، تهران: فرزان.
معزّی، محمّد بن عبدالملک (1318) دیوان، تصحیح عبّاس اقبال، تهران: اسلامیه.
مولوی، جلال‌الدّین (1373) مثنوی معنوی (4 جلد)، تصحیح رینولد نیکلسون، به اهتمام نصرالله پورجوادی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
مینوی، مجتبی (1358) نقد حال، چاپ دوم، تهران: خوارزمی.
نظامی عروضی، احمد بن عمر (1341) چهارمقاله، تصحیح محمّد قزوینی، به اهتمام محمّد معین، تهران: ابن‌سینا.
نفیسی، سعید (1342) در پیرامون تاریخ بیهقی (2 جلد)، چاپ اوّل، تهران: فروغی.
نولدکه، تئودور (1357) حماسۀ ملّی ایران، ترجمۀ بزرگ علوی، چاپ سوم، تهران: سپهر.
والدمن، مریلین (1375) زمانه، زندگی و کارنامۀ بیهقی، ترجمۀ منصوره اتّحادیه، چاپ اوّل، تهران: تاریخ ایران.
وطواط، رشیدالدّین محمّد (1362) حدایق السّحر فی دقایق الشّعر، تصحیح عبّاس اقبال آشتیانی، تهران: طهوری و سنایی.
یاحقی، محمّدجعفر (1388) از پاژ تا دروازۀ رزان، چاپ اوّل، تهران: سخن.
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب (1342) تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمّدابراهیم آیتی، جلد 1، تهران: علمی و فرهنگی.
یوسف و زلیخا (1344 قمری) منسوب به فردوسی، به تصحیح و خط محمود ادیب شیرازی، بمبئی: معرفت.
یوسفی، غلامحسین (1367) دیداری با اهل قلم (2 جلد)، چاپ دوم، تهران: علمی.
Wolff, Fritz (1935) Glossar zu Firdosis Schahnameh, Berlin.