گفتمان بازگشت ادبی و هنجارهای تصویری در شمایل فتحعلی‌شاه قاجار

نوع مقاله : پژوهشی -نظری اصیل

نویسندگان
1 دانشگاه تربیت مدرس
2 دانشیار گروه پژوهش هنر دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس.
3 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس.
چکیده
هر گفتمان متشکل از چندین گزاره و صورت گفتمانی است که با توجه به شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در هر دوره به‌وجود می­آید. در دورۀ سلطنت فتحعلی‏شاه قاجار (1176ـ1213ق)، گفتمان مسلط بازگشت ادبی که همان گفتمان سنتی محسوب می­شود، براساس نظام ادراکی حاکم بر عصری شکل گرفت که در آن شاه و دربار، در مقام نهاد تولیدکنندۀ گفتمان یادشده، اصلی­ترین حامی هنر و ادبیات شناخته می­شوند. هدف اصلی این پژوهش بررسی نقش گفتمان ادبی بازگشت در تصاویر مختص فتحعلی‌شاه قاجار با توجه به وضعیت سیاسی، اجتماعی، زمینه­های معرفتی و سامانۀ دانایی یا همان روح حاکم بر زمانه است. اگر بپذیریم که تا این دوره، نقاشی ایرانی و ادبیات فارسی کمابیش با یکدیگر در ارتباط و تعامل بوده­اند­، باید گفت که با شکل‏گیری و قدرت یافتن گفتمان ادبی این دوره، هنجارهای تصویری در نقاشی­ ایرانی نیز دگرگون و ویژگی‏های تازه­ای در آن پدیدار ­شد که در نگارگری سده­های پیشین سابقه نداشته است. نگارندگان در پژوهش حاضر کوشیده­اند تا براساس نظریۀ گفتمان فوکو، به‌عنوان الگوی روش­شناختی و رویکردی بینارشته­ای، به این مسئله بپردازند که چگونه گفتمان ادبی بازگشت موجب شکل­دهی به تصاویر شاهانۀ مکتب پیکرنگاری درباری و اثرگذاری بر آن شد. بررسی­ها نشان می­دهد در این دوره، شعر و توصیفات شعری همچنان به‌منزله منبع الهام مورد توجه نقاشان بوده‌ است­. از این رو صورت­های گفتمانی غالب در سبک ادبی بازگشت، یعنی صورت تاریخ و صورت سیاست که به گفتمان قدرت­ بدل شده بودند، در پرده­های نقاشی تصویری جدید از شاه به‌نمایش گذاشتند؛ به‌طوری که تصاویر شاه غیرواقعی­تر و هالۀ تقدسش بزرگ‌تر شد و همچنین پیکره شاه غیرملموس و استعاره­ای­تر گردید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله English

The discourse of Sabk-e-bazgasht (The Persian Return Literary Style( and Visual Norms in Fath Ali Shah Qajar portraits

نویسندگان English

Maryam Narimi 1
Asghar Fahimi Far 2
Ebrahim Khodayar 3
1 nothing
2 Associate Professor of Art studies department, Faculty of Art & Architecture,Tarbiat Modares University.
3 Associate Professor Department of Persian Language and Literature, Tarbiat ModaresUniversity.
چکیده English

Any discourse constitutes of several propositions and discursive formations that are created by focusing on the political, cultural and social conditions of each era. During the rule of Fath- Ali Shah Qajar (1772- 1834), the dominate literary review discourse; which is considered the very traditional discourse, was formed based o the perception system that was governing an era in which, the royal court was recognized as the producing institute of the mentioned discourse. The main purpose of this study is to investigate the role of the literary discourse of return in images specific to Fath Ali Shah Qajar with regard to the political, social, epistemic contexts and the system of knowledge or spirit of the time.

If we admit that until then, Iranian painting and Persian literature have been more or less intertwined; it must be said that as the literary discourse of this period was formed, visual norms in FathAli Shah’s portraits also changed and new features emerged that were not unprecedented in past centuries. In the present study, the authors have attempted to examine how literary discourse led to the formation and influence of king's icons in court, based on Michel Foucault's theory of discourse as a methodological model and an interdisciplinary approach.Studies show that during this period poetry and poetic descriptions continued to be a source of inspiration for painters.Therefore the images of the King became more unrealistic and his aura of holiness grew larger. The king's body also became more intangible and metaphorical.

کلیدواژه‌ها English

Foucault discourse
literature return
courtly portrait style
Fath- Ali Shah Qajar
فهرست منابع
کتاب‌ها
1. آدامووا، ا. ت. (١٣٨۶)، نگاره‌های ایرانی گنجینه ارمیتاژ، ترجمه زهره فیضی، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
2. آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ (١٣٣۶)، آتشکده، با تصحیح و تحشیه و تعلیق حسن سادات ناصری، تهران: امیرکبیر.
3. آرین پور، یحیی (١٣٨٢)، از صبا تا نیما، جلد ١، تهران: زوّار.
4. آشوری، داریوش ( 1376)، ما و مدرنیته، تهران: انتشارات موسسه فرهنگی صراط.
5. بروان، ادوارد (١٣١۶)، تاریخ ادبیات ایران، ترجمه رشید یاسمنی، تهران: بی‌نا.
6. بهار، محمدتقی ( ١٣٣٧)، سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، جلد 1 و 3، تهران: امیرکبیر.
7. حسین صبا، محمدمظفر (١٣۴٣)، تذکره روز روشن، به تصحیح و تحشیه محمد حسین رکن‏زاده آدمیت، تهران: کتابخانۀ رازی.
8. حق‌شناس، علی محمد (1382)، زبان و ادبیات فارسی در گذرگاه سنت و مدرنیته، تهران: آگه.
9. خاتمی، احمد (1385)، دورۀ بازگشت و سبک هندی. تهران: انتشارات پایا.
10. دریفوس، هیوبرت و رابینو، پل (1392)، میشل فوکو فراسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک، ترجمۀ حسین بشریه. تهران: نشر نی.
11. رابینسون، ب. و. (١٣۵۴)، نگاهی به نگارگری ایران در سده‌های دوازدهم و سیزدهم (گزیده‌ای از نوشته‌ها)، جلد1، ترجمه کلود کرباسی، تهران: دفتر مخصوص علیا حضرت شهبانوی ایران.
12. رستم‌وندی، تقی (1388)، اندیشۀ ایرانشهری در عصر اسلامی، تهران: امیرکبیر.
13. زرین کوب، عبدالحسین (1375)، از گذشتۀ ادبی ایران، تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.
14. سودآور، ابوالعلا (١٣٨٠)، هنر دربارهای ایران، ترجمه ناهید محمد شمیرانی، تهران: کارنگ.
15. شمیم، علی اصغر (1390)، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: انتشارات زریاب.
16. صبا، فتحعلی‏خان، شاهنشاه‌نامه، نسخه محفوظ در کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران به شمارۀ ١۵۶۵.
17. صفا، ذبیح‌الله (١٣٨٩)، حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
18. ضیمران، محمد (1393)؛ دانش و قدرت، تهران: انتشارات هرمس.
19. عضدانلو، حمید (1380)، گفتمان و جامعه، تهران: نشر نی.
20. علیمحمدی اردکانی، جواد (1392)، همگامی ادبیات و نقاشی قاجار، تهران: یساولی.
21. فتوحی رودمعجنی، محمود (١٣٨۵)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.
22. فتوحی رودمعجنی، محمود (1392)، «سبک هندی» در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه‏قاره، ج3. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص563-591.
23. فریه، ر. دبلیو (و.) (1374)، هنرهای ایران، ترجمه پرویز مرزبان، تهران: فرزان روز.
24. فروند، ژولین (1362)، جامعه شناسی ماکس وبر، ترجمۀ عبدالحسین نیک گوهر، نشر تهران: نیکان
25. فلور، ویلم و چکلووسکی، پیتر و اختیار، مریم (١٣٨١)، نقاشی و نقاشان دوره قاجار، تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادی.
26. قاآنی شیرازی، میرزا حبیب (1380)، دیوان حکیم قاآنی شیرازی، بر اساس نسخه میرزا محمود خوانساری، به تصحیح امیر صانعی (خوانساری)، تهران: نگاه.
27. کرزن، جورج ناتانیل (1380)، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
28. کریمی امامی، و دیگران، (1354)، مروری بر نقاشی سده‌های دوازدهم و سیزدهم در ایران – گزیده‌ای از نوشته‌ها، تهران، انتشارات دفتر مخصوص.
29. کریمی حکاک، احمد (1384)، طلیعه تجدد در شعر فارسی، ترجمه مسعود جعفری، تهران: انتشارات مروارید.
30. گروسی، فاضل خان (1376)، تذکرۀ انجمن خاقان، با مقدمۀ دکتر توفیق سبحانی، تهران: انتشارات روزنه.
31. گیرشمن، رمان (1370)، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمه بهرام فره‌وشی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
32. مک دانل، دایان (1380)، مقدمه‌ای بر نظریه‌های گفتمان، ترجمه: حسینعلی نوذری، تهران، فرهنگ گفتمان، چاپ اول.
33. موریس، جرج و دیگران (1380)، تاریخ ادبیات ایران از آغاز تا به امروز، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر گستره.
34. نشاط اصفهانی، عبدالوهاب (1337)، گنجینۀ دیوان نشاط اصفهانی، تصحیح حسین نخعی، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی شرق.
35. نوبخت، ایرج (١٣٧٣)، نظم و نثر پارسی در زمینۀ اجتماعی: از آغاز تا نهضت مشروطه، تهران: ربیع.
36. ورنویت، استفان (١٣٨3)، گرایش به غرب، ترجمه پیام بهتاش، تهران: انتشارات کارنگ.
37. هال، استوارت (1386)، غرب و بقیه: گفتمان و قدرت، تهران: آگاه.
9-2 مقالات
1. آغداشلو، آیدین (١٣٨۴)، «مقدمه‌ای بر نقاشی قاجاری»، حرفه هنرمند، شمارۀ ١٣، صص ٩1 - ٩0.
2. بشریه، حسین (1383)، «ایدئولوژی سیاسی و هویت اجتماعی در ایران»، ناقد، شمارۀ 2، صص 30 – 13.
3. خاتمی، احمد و امن‌خانی، عیسی و علی‌مددی، منا (1388)، «نگاهی به چرایی بازگشت ادبی از منظر نظریۀ گفتمان فوکو»، تاریخ ادبیات، شمارۀ 3/60، صص 88 – 73.
4. س. دیبا، لیلا (1378)، «تصویر قدرت و قدرت تصویر: نیت و نتیجه در نخستین نقاشی‌های عصر قاجار (١٧٨۵ - ١٨٣۴ م)»، ایران‏نامه، شمارۀ ۶٧، صص ۴۵2 – ۴23.
5. سودآور، ابوالعلاء (1374)، "نگارگری ایرانی: سده‌های دوازدهم و سیزدهم"، ترجمه مهدی حسینی. فصلنامة هنر. ش 28 .صص 297 -314.
6. عضدانلو، حمید (1369)، «از دیدگاه دیگر: گفتاری دربارۀ گفتمان»، ایران‌نامه، شمارۀ 31، صص465- 454.
7. فتوحی رودمجعنی، محمود (1397)، "دانشکده ادبیات وارث زیبایی شناسی بازگشت قاجاری". دیهیم هفتاد، چاپ اول، صص 594 – 573 .
8. فهیمی فر، اصغر و خدایار، ابراهیم و نریمی، مریم (1394) تحلیل پیوندهای زیباییشناختی شعر بازگشت و نقاشی شاه قاجار پیکرنگاری درباری در دورة فتحعلی (1213 -1176 ه.ق)، دو فصلنامه پژوهش‌های ادبیات تطبیقی، ش2 (پیایی 6)، صص 156-131.
9. کاویانی پویا، حمید و امیری زرند، امیره، (1397)، عصا و جایگاه نمادین آن در فرهنگ‌ها و باورهای باستانی، ادبیات تطبیقی، شماره 19، صص 202- 182.

9-3 منابع انگلیسی
1- Diba, L. (1998) Royal Persian paintings, London: I. B. Tauris Publishers.
2- Raby, J. (1999) Qajar Portraits, London New York: I. B. Tauris Publisher

9-4 منابع اینترنتی
1- https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%88%D8%B4_%DB%8C%DA%A9%D9%85 , 1398/7/13
2- https://www.brooklynmuseum.org/opencollection/objects/169329 , 1398/7/13