کارکرد جبر در گفتمان فکری حافظ (تحلیلی مبتنی بر نظریۀ لاکلو و موف)

نوع مقاله : پژوهشی -نظری اصیل

نویسندگان
1 دانشجوی دکتری رشته‌ی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان، ایران.
2 استاد رشته‌ی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان، ایران.
چکیده
اندیشمندان موضوع جبر در شعر حافظ را بسیار مورد بررسی قرار داده و آرای مختلفی را در این زمینه مطرح کرده‌اند. برخی این اصطلاح را، مانند بسیاری از اصطلاحات موجود در شعر او، وسیله‌‌ای برای آفرینش ادبی پنداشته‌‌اند؛ بعضی آن را ابزاری برای توجیه گفتارهای رندانه تلقی کرده‌اند؛ بسیاری دیگر نیز آن را معلول جبرگرا بودن حافظ دانسته­اند. با توجه به شیوۀ آفرینش ادبی، جهان‌‌بینی و روح حاکم بر شعر حافظ که نشان از نوعی آزاد‌‌اندیشی دارد و همچنین تناقضی که میان اصلاح‌‌طلبی و باور به جبر حاکم است، اگرچه قائل شدن به دو مورد نخست به‌خصوص استفاده از این اصطلاحات برای آفرینش ادبی صحیح به‌نظر می‌رسد، برقراری رابطه میان جبر‌‌گرایی و جهان‌‌بینی حافظ بسیار دشوار است.

یکی از شیوه‌‌هایی که می‌‌تواند ضمن به‌رسمیت شناختن تفاوت برداشت‌‌ها، از گزاره‌‌های جبرگرایانه فهمی نزدیک به جهان‌‌بینی حافظ ارائه دهد، خودداری از مبنا قرار دادن مفاهیم برآمده از ظاهر تک‌‌بیت‌‌ها و سعی در به‌دست آوردن فهمی عمیق‌‌تر از شعر حافظ براساس روشی علمی است. از این رو در مقاله حاضر سعی شده ‌‌است با استفاده از رویکرد ارنستو لاکلو و شانتال موف، لایه‌‌های زیرین گزاره‌‌های جبرگرایانۀ شعر حافظ بررسی شود و طبق پیش‌‌فرض‌‌های تحلیل انتقادی گفتمان، مبنی بر غیرشفاف بودن زبان در انتقال مفاهیم و تأثیر زبان در فهم واقعیت‌‌ها، نشان داده شود که هدف غایی حافظ از به‌کار بردن مفاهیم جبرگرایانه، نه بیان باور به جبر، بلکه ایجاد فضای لازم برای بسط ایدئولوژی گفتمان رندی و سست کردن هژمونی گفتمان زاهدانه‌‌ است که از قرن‌‌ها قبل، بر فضای فرهنگی ایران تسلط داشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله English

Investigating Determinism in Hafiz Poetry: Applying Laclau and Mouffe's Theory

نویسندگان English

Seyyed Hossein Jafari 1
Saeed Zohrehvand 2
Ali Heidari 2
1 Ph.D. student of Farsi language and literature of Lorestan University, Iran.
2 Professor of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Lorestan, Iran.
چکیده English

The concept of determinism has been studied in Hafiz poetry by many scholars. Some considered determinism, like many other concepts, as a means for literary creation, some viewed it as a justification for astute utterances, while others regarded it as the outcome of Hafiz’ own deterministic views. Though the first two accounts seem accurate, the third one seems imprecise. His literary creation style and worldview, indicative of his free will and open-mindedness, which was manifested in his poems, coupled with the inherent paradox between determinism and reformism, makes it hard to presuppose a relation between determinism and Hafiz’ worldview.

By employing an academic and methodological approach, while recognizing different interpretations, one can gain an understanding, which is closely related to Hafiz’ worldview, of deterministic propositions in his poetry. Following this approach, one should refrain from forming arguments on the basis of single verses. Therefore, the current paper has attempted to analyze deterministic propositions in Hafiz poems by applying Ernesto Laclau and Chantal Mouffe theory. Moreover, based on CDA’s presuppositions, language plays a major role in forming understandings and its means is not always clear. Hence, the paper was aimed at indicating that Hafiz’ use of deterministic propositions can be interpreted not as an indication of his worldview but as a method and medium to expand the discourse of astuteness and, at the same time, to undermine the hegemony of ascetic discourse, which had dominated the cultural atmosphere of Iran for centuries.



کلیدواژه‌ها English

Critical Discourse Analysis (CDA)
Determinism
discourse of astuteness
Hafiz
آقا‌‌گل‌زاده، فردوس. (1392). فرهنگ توصیفی تحلیل گفتمان و کاربرد‌شناسی، تهران: علمی.
------، ------. (1394). تحلیل گفتمان انتقادی، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی و دانشکده‌‌ی علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم.
پالتریچ، برایان. (1396). درآمدی بر تحلیل گفتمان، مترجم طاهره همتی، تهران: نویسه پارسی.
بهرام‌پور، شعبانعلی. (1379). گفتمان و تحلیل گفتمان (مجموعه مقالات)، به اهتمام محمد رضا تاجیک، تهران: فرهنگ گفتمان.
حافظ، شمس الدین محمد. (1387). دیوان، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی علیشاه.
خرمشاهی، بهاء الدین. (1367). حافظ نامه، در دو جلد، چاپ دوم، تهران: علمی فرهنگی و سروش.
------، -------. (1368). چهارده روایت، چاپ دوم، تهران: کتاب پرواز.
------، ------. (1382). حافظ حافظه‌ی ماست، تهران: قطره.
دادبه، اصغر. (1377). «جبرگرایی حافظ باور یا ابزار»، سا‌‌لنامه‌‌ی حافظ پژوهی، دفتر 1، صص 44 – 22
دشتی، علی. (1352). کاخ ابداع، چاپ سوم، تهران: جاویدان.
دشتی، مهدی. (1392). «حافظ و مقوله‌‌ی جبر و اختیار»، مجله متن‌شناسی ادب فارسی، دانشکده‌‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، سال چهل و نهم، دوره‌‌ی جدید سال پنجم، شماره 2، تابستان، صص 39 الی 66
راوندی، مرتضی. (1382). تاریخ اجتماعی ایران، جلد سوم، چاپ دوم، تهران: نگاه.
سجودی، فرزان. (1386). «غزل حافظ، عرصه‌‌ی تقابل دو گفتمان»، سالنامه‌‌ی حافظ‌‌پژوهی، دفتر 10، صص112-105
-------، ------. (1393). « تحلیل انتقادی گفتمان «مقامات» مشایخ صوفیه»، کهن نامه ادب فارسی، دوره 5، شماره 4 – شماره پیاپی 14، زمستان، صفحه 73-97
سلطانی، سید علی اصغر. (1396). ساز و کارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، چاپ پنجم، تهران: نی.
شفیعی کدکنی، محمد رضا. (1373). موسیقی شعر، چاپ چهارم، تهران: آگاه.
شمیسا، سیروس. (1388). یادداشت‌های حافظ، تهران: نشر علم.
طهماسبی، فرهاد. (1391). «جامعه‌شناسی غزل حافظ با تکیه بر شیوه‌ی تحلیل گفتمان انتقادی»، دوره‌ی 4 شماره‌ی 13، پاییز صص 9 الی 41.
فرکلاف، نورمن. (1379). تحلیل انتقادی گفتمان، گروه مترجمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌‌ها.
مشهدی نوش‌‌آبادی، محمد. (1390). «نسبت حافظ با مجبره و اشاعره»، فصلنامه زبان و ادبیات فارسی، شماره‌‌ی بیست و سوم، زمستان، صص 123 الی 135
میلز، سارا. (1392). گفتمان، ترجمه‌ی فتاح محمدی، چاپ سوم، زنجان: نشر هزاره‌ی سوم.
هلیدی، مایکل و رقیه حسن. (1393). زبان، بافت و متن، ترجمه‌‌ی محسن نوبخت، تهران: سیاهرود.
یار محمدی، لطف الله. (1393). درآمدی به گفتمان‌شناسی، چاپ دوم، تهران: هرمس.
یورگنسن، ماریان و لوئیز فیلیپس. (1394). نظریه و روش در تحلیل انتقادی گفتمان، ‌هادی جلیلی، چاپ پنجم، تهران: نی.