حرکت استعاری خیامیت؛ تبیین چرخش گفتمانی از «ترکیب طبایع تا ترکیب پیاله»

نوع مقاله : پژوهشی -نظری اصیل

نویسندگان
1 دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد
2 دانشیار دانشگاه گیلان
چکیده
خیامیت به­مثابۀ یک گفتمان به‌تدریج در طول سه قرن (از قرن هفتم تا نهم هجری) شکل گرفته و با نقاط عطف تاریخی و اقلیمی علامت­گذاری و در ساختی دیالوگی و دیالکتیکی برساخته شده است. واکنش شدید شریعت­مداران به شیوۀ استدلال، پرسش و نوع استعارات رباعی مشهور «ترکیب طبایع» بیانگر این است که خیامیت با پرسش­های فلسفی در دورۀ هژمونیک شدن گفتمان شریعت­مدار آغاز شده است. شکل­گیری رباعی «ترکیب پیاله» به‌دنبال رباعی «ترکیب طبایع» (جانشین­سازی کوزه/ پیاله با طبایع/ بدن و چرخ کوزه­گری با چرخ و فلک) حاکی از حرکتی استعاری است که می­خواهد پرسش‌های فلسفی ـ کلامی را به مقولات زیبایی­شناختی تبدیل کند. با شکل­گیری این استعارۀ بنیادی، در طول چند قرن رباعیات بسیاری ساخته می­شود. با این نگاه، می­توان مسئلۀ «رباعیات سرگردان» و جست­وجوی «رباعیات اصیل» را که مباحثی مستحدث و برخاسته از ایدئولوژی‌های معاصر و زادۀ ذهن انسان مدرن­اند، به­گونه­ای دیگر تحلیل کرد. درواقع رباعیات سرگردان، به­مثابۀ مکانیسمی دفاعی، با چشم­پوشی از مؤلف اثر، به مؤلف گفتمانی روی می­آورد و رباعیات سرگردان از بازی دال­های دو گفتمان رقیب خبر می­دهد. در این نوشتار، با ردیابی سفرِ جفت‌رباعی «ترکیب طبایع» و «ترکیب پیاله» به­مثابۀ حرکتی استعاری و گزارش مواجهۀ چهار گروهِ شریعت­مداران و کلامیان، مورخان، شاعران، و تدوین‌کنند‌گان و مجموعه‌سازان رباعیات خیام با این جفت‌رباعی، تلاش می‌شود گسست­ها و تحولات سه قرن خیامیت نشان داده شود. آنچه که بر رباعیات خیامی در طول چند قرن افزوده شده است، درواقع از الگوی بازی حاشیه و متن پیروی می‌کند. تاریخ خیامیت تاریخ مواجهۀ تخیل جمعی با استعاره­هایی است که پرسش­های متناقض را تولید می­کنند. خیامیت با انباشت تفسیرها، جوابیه­ها، نظیره­سازی­ها، تکثیر سلولیِ استعاره­ها و تولید استعاره­ها علیه استعاره­های دیگر ساخته شده است. اگرچه می­توان با جست‌وجوی درزمانی استعاره­های گفتمان خیامیت به پرسش­های خیامی نزدیک شد، رابطۀ عمر خیام با رباعیات نه رابطۀ مؤلف با اثر، بلکه رابطۀ­ شخصیت مفهومی با گفتمان است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله English

The Metaphorical Course of Khayyamiyat; An Investigation of Discursive Change from “Tarkibe Tabaye to Tarkibe Pialeh”

نویسندگان English

Naghi (Sina) Jahandide koodehi 1
Alireza Nikouei 2
1 P.H.D Student of Persian Language and Literature at Ferdowsi University of Mashhad
2 Associate Prof.Guilan University.Department of Persian Language and Literature
چکیده English

Khayyamiyat as a discourse was gradually formed in the course of three decades (from the seventh to the ninth centuries) and was signified through local and historical landmarks. This discourse has been formed through a dialogical and dialectic construct. the Shariah- holders’ harsh reaction against the argument, inquiry, and metaphors of the famous quatrain “Tarkibe Tabaye indicates that Khayyamiyat began with philosophical inquiries in the rising hegemony of theological discourse. The formation of the quatrain “Tarkib-e Pialeh” followed by “Tarkib-e Tabaye” (replacing Koozeh / Pialeh with Tabaye / Badan and Charkhe Koozehgari with Charkhe Falak) indicate a metaphorical movement that struggles to change philosophical-theological inquiries into aesthetic issues. With the inauguration of this groundbreaking metaphor, many quatrains were produced throughout centuries. With this perspective, it is also possible to differently analyze the issue of “wandering quatrains” and the search for “original quatrains” that are emerging discussions and the outcome of contemporary ideologies as well as modern man’s mind. In fact, the displaced quatrains as defense mechanism turn to discursive author by ignoring the work’s author, and they foretell the workings of signifiers in the two contending discourses. The present research tries to discuss the three centuries of discontinuities and evolutions in Khayyamiyat through tracing the course of the two quatrains “Tarkibe Tabaye and Tarkibe Pialeh” as a metaphorical movement and through a report of the encounter of the four groups of the Shariah- holders and theologians, historians, poets and editors, and anthologists of the quatrains with the two quatrains.

کلیدواژه‌ها English

Khayyamiyat “Tarkibe Tabaye
Tarkibe Pialeh rhetoric discursive break
ـ ابن الفُوَطی، عبدالرزّاق بن احمد(1374). تلخیص مجمع الادب فی معجم الالقاب. تحقیق محمد الکاظم. 6ج. تهران: فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ ابن‌رسول، سیدمحمدرضا(1384). پیشینۀ ترجمۀ رباعیات خیام. مجلۀ فرهنگ.ش 53ـ 54.صص153ـ 175.
ـ ابوالمجد تبریزی، محمد بن مسعود.(1381). سفینۀ تبریز. چاپ عکسی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
بیهقی، ظهیرالدین ابی‌الحسن( ۱۳۵۱هـ ). تتمه‌صوان الحکمه. لاهور.
ـ اصفهانی، عمادالدین (1378). خرید‌ه‌القصر و جریده‌العصر. چ اول. تهران: میراث مکتوب.
ـ جاجرمی، محمد بن بدر( 1350). مونس الاحرار فی دقایق الاشعار. به اهتمام میر صالح طبیعی. 2ج. چ اول. تهران: کتابخانۀ انجمن آثار ملی.
ـ جمال خلیل شروانی( ۱۳۷۵)، نزهه‌المجالس. تصحیح و تحقیق محمد امین ریاحی. چ ۲، تهرام: علمی.
ـ جوینی، عطاملک‌بن‌محمد(1387). تاریخ جهانگشای جوینی. تصحیح محمدقزوینی، چ اول. تهران: هرمس.
ـ خیام، عمر بن ابراهیم(1385). رباعیات خیام. تصحیح محمد علی فروغی و قاسم غنی. به اهتمام عبدالکریم جُربزه‌دار. چ چهارم. تهران: اساطیر.
ـ دشتی، علی ( ۱۳۸۹). دمی با خیام. چ سوم. تهران : اساطیر.
ـ ذکاوتی قراگزلو، علیرضا(1377). عمر خیام. چ اول. تهران: طرح نو.
ـ رشیدی تبریزی، یاراحمد(۱۳۷۲). رباعیات خیام(طربخانه). به تصحیح جلال‌الدین همایی. چ سوم. تهران: نشر هما.
ـ ریاحی، محمد امین( ۱۳۷۵). مقدمه مصحح بر نزهه‌المجالس. در نزهه‌المجالس. جمال خلیل شروانی. تصحیح محمد امین ریاحی. چ دوم. تهران: علمی.
ـ سفینۀ کهن رباعیات(1395). تصحیح و تحقیق ارحام مرادی و محمد افشین وفایی، چ اول. تهران: سخن.
ـ سنایی غزنوی، ابوالمجد بن آدم (۱۳۸8) دیوان سنایی. به سعی و اهتمام محمد تقی مدرس رضوی. چ هفتم. تهران: سنایی.
ــ ــــــــــــ ، ـــــــــــــ (۱۳۶۳). مکاتیب سنایی. به اهتمام نذیر احمد. چ اول. تهران: کتاب فرزان. ـ شمیسا، سیروس( ۱۳۶۳). سیر رباعی در شعر فارسی،.چ اول. تهران: آشتیانی.
ـ صفا، ذبیح الله(۱۳۶۹). تاریخ ادبیات در ایران. جلدسوم - بخش دوم. چ هفتم. تهران: فردوس.
ـ عطار، فریدالدین محمد( ۱۳۸۷)، الهی‌نامه. مقدمه، تصحیح. تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چ اول. تهران: سخن.
ـ غزالی، ابوحامد محمد( ۱۳۹۱). تهافت الفلاسفه. ترجمۀ حسن فتحی. چ اول. تهران: حکمت.
ـ فرزانه، محسن(1356). نقد و بررسی رباعیات عمر خیام. تهران: کتابخانۀ فروردین.
ـ فوکو، میشل(1389). تئاتر فلسفه. ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده. چ اول. تهران: نی.
ـ کریستن‌سن، آرتور(1374). بررسی انتقادی رباعیات خیام. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. چ اول. تهران: توس. ـ ـ میرافضلی، سید علی(۱۳۸۲). رباعیات خیام در منابع کهن. چ اول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ ــــــــــــــــ (1381).«قاضی نظام‌الدّین اصفهانی و رباعیات او» معارف. دورۀ19. ش 2(پیاپی56).
ـ ـــــــــــــــــ (1397). کتاب چهار خطی، کندوکاوی در تاریخ رباعی فارسی. چ اول. تهران: سخن.
ـ مینوی، مجتبی(1335). «از خزاین ترکیه» مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران. ش 2، دی ماه.
ـ نجم‌الدین رازی(۱۳۸۳). مرصادالعباد. به اهتمام محمدامین ریاحی. چ یازدهم. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ نصر، سید حسین(۱۳۷۷). نظر متفکران اسلامی دربارۀ طبیعت. چ ۴. تهران: خوارزمی.
ـ نظام الدین اصفهانی، محمد بن اسحاق(۱۹۸۳). رباعیات نظام‌الدین الاصفهانی. نخبه‌الشارب و عجاله‌الرّاکب، تحقیق کمال ابودیب، بیروت: دارالعلم للملایین.
ـ هدایت، صادق(1356). ترانه‌های خیام. تهران: انتشارات جاویدان.
ـ یارمحمدی، لطف‌الله( ۱۳۸۳) گفتمان شناسی رایج و انتقادی. چ اول. تهران: هرمس.