---

چکیده بخش زیادی ازمیراث مکتوب تصوف صورت نوشته شده مجالس درس، وعظ و حکایاتی است که در افواه رواج داشته است. به تعبیر دیگر بخشی از متون صوفیانه در اصل انتقال و ثبت گفتار به صورت نوشتار است. از این رو عناصری از هر دو بافت در آن ها قابل مطالعه و شناسایی است. رده بندی متون صوفیان برپایه بافت های شکل دهنده آن ها یعنی گفتار و نوشتار، به پیوستاری در میانه این دو بافت می انجامد. آن¬چه در این پژوهش «گفتارنوشت» گفته می شود، عنوانی است برای نامگذاری پیوستار گفتار و نوشتار که مولود آمیزش این دو بافت است و درون خود گونه های کوچک تری چون مقامات، مقالات، مناقب، مجالس، سیر و امالی دارد. زیرگونه های مورد بحث نیز به دلیل دوری یا نزدیکی به هر یک از دوسوی پیوستار گفتار ـ نوشتار ویژگی های متفاوتی دارند که هر یک به صورت جداگانه قابل سنجش و مطالعه است. نویسنده کوشیده است با بهره¬گیری از علم زبان¬شناسی تفاوت¬های گفتارنوشت¬های صوفیان را با انواع دیگر نوشتار در سطوح آوایی، صرفی، نحوی و گفتمانی نشان داده و سرانجام گفتارنوشت را به عنوان یک ژانر در نوشتار صوفیانه تبیین نماید.

---

در این مقاله، ویژگیهای مجلس‌گویی با توجه به چهارچوبی که در دو کتاب آیین سخنوری محمدعلی فروغی و خطابۀ ارسطو برای این نوع توصیف شده، تفکیک شده است و هریک از روشهای مورد استفادۀ خطیب، چه ترغیبی چه اقناعی، ذیل مراحل سه‌گانۀ ساخت خطابه _معنی‌آفرینی، سخن‌پیوندی، سخن‌پردازی_ در دو متن مبکیات و مجالس ‌سبعه بررسی می‌شود. از رهگذر این بررسی اولاً ویژگیهای دقیق سبکی متن مبکیات به عنوان متن مجلس‌گویی به دست می‌آید که تاکنون از این دید بررسی نشده است و برخی وجوه شباهت و تفاوت این متن با مجالس سبعه به عنوان نمونه‌ای جامع و برجسته از این نوع متون، آشکار می‌گردد. تمثیل و تأویل در مبکیات جایگاهی ندارد و عنصر تداعی به قوت مجالس سبعه نیست. ثانیاً آشکار خواهد شد که با توجه به متن مبکیات، آیا در میان عناصر سبکی پیش‌گفته، عنصری از ویژگیهای سبکی متون مجلس‌گویی از قلم افتاده است یا خیر. در بخشی از این جستار، شورانگیزی به عنوان عنصری اساسی در متون خطابی، بررسی شده است. مؤلف مبکیات در قیاس با مولانا از شورانگیزی بیشتر بهره برده است. هر چه جزئیات بیشتری از تفاوتهای متون همانند آشکار شود، رده‌بندی گونه‌ها با جزئیات و دقت بیشتری صورت می‌گیرد. با توجه به نتایج این تحقیق نمی‌توان مبکیات را در شاخۀ مجلس‌گویی عارفانه در کنار متونی نظیر مجالس سبعه در نظر گرفت.
 

---

مجالس ­النفائس تذکره ­ای به زبان ترکی است که پس از انتشار، پنج نوبت به زبان فارسی ترجمه شد و اکثریت قریب به اتفاق تذکره ­های پس از آن نیز کمابیش تحت تأثیر شیوه این اثر هستند تا آنجا که می­توان سنت تذکره ­نویسی در ایران را به دو دوره پیش و پس از مجالس­ النفائس تقسیم کرد. پرسش اصلی مقاله در همین نقطه شکل می­ گیرد: وجه تشخص و تمایز این تذکره در چیست؟ پاسخ را باید در ویژگیهای ساختاری تذکره سراغ جست. هم از این روی، پس از مروری کوتاه بر ابعاد شخصیتی نویسنده به تحلیل ساختاری تذکره پرداخته ­ایم و در ادامه نظم گفتمانی جهان بیرون و درون متن را واکاویده ­ایم تا نشان دهیم که این ساختار متفاوت بر چه مبانی گفتمانی­ای بنا نهاده شده ­است. بررسی شیوه­ ها و شگردهای رده ­بندی و طبقه­ بندی شاعران، شیوه معرفی چهره ­ها و مسأله نقد شعر و شاعران سه موضوع محوری دیگری است که ارکان روش ­شناختی مجالس ­النفائس را نشان می ­دهد. ساختار این تذکره به گونه‌های مختلف بر سنت تذکره­ ­نویسی فارسی قرن دهم تا چهاردهم تأثیر مستقیم یا غیر مستقیم دارد.