جستجو در مقالات منتشر شده


۵۰ نتیجه برای قاجار


دوره ۳، شماره ۱ - ( ۱۱-۱۳۹۰ )
چکیده

از دیرباز در ایران، آموزش و پرورش جایگاه ویژه‌ای داشته و با گسترش اسلام نیز بر اهمیت آن افزوده شده است. در کنار جایگاه ممتاز آموزش در ایران، مراکز مرتبط با فعالیت‌های آموزشی نیز اهمیت یافتند. روند شکل‌گیری مدارس علوم دینی به‌صورت رسمی، با شکل‌گیری نظامیه‌ها در دورۀ سلجوقی آغاز شد و با فرازو‌نشیب‌هایی تا دورۀ قاجار نیز ادامه یافت. در شهر تهران، پایتخت ایران در این دوره، بیشترین تعداد مسجد- مدرسه‌ها را مشاهده می‌کنیم. همین مسئله ضرورت بررسی و مطالعه این‌گونه بناها را از جنبه‌های گوناگون ازجمله معماری و تزیینات وابسته به آن مطرح می‌کند. در این میان، یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین مسجد- مدرسه‌های دورۀ قاجار شهر تهران، مسجد- مدرسۀ سپهسالار قدیم است. این مسجد- مدرسه در مقایسه با دیگر مسجد- مدرسه‌های این دوره، کمترین دگرگونی را در دوره‌های پسین‌تر داشته است. ازاین‌رو، می‌توان این مسجد- مدرسه را یکی از نمونه‌های شاخص و به‌نسبت اصیل معماری مسجد- مدرسه‌های دورۀ قاجار در شهر تهران دانست. در این مقاله تلاش شده است ویژگی‌های معماری و تزیینات مسجد- مدرسۀ سپهسالار قدیم بررسی شود. بنابراین، تاریخچه، نقشه کلی بنا، عناصر فضایی- کارکردی و شیوه‌های تزیینی به‌کار‌رفته در این مسجد- مدرسه به‌تفکیک و با نگاهی توصیفی- تحلیلی مطالعه و ارزیابی شده است.

دوره ۴، شماره ۲ - ( ۷-۱۳۹۳ )
چکیده

دوران قاجار نمودی از چالش سنت و تجدد در معماری است. از نقوش سرستون ها یا نقوش بالای سر در ورودی ها گرفته تا عناصری همچون سنتوری، فرم پنجره و حتی اقتباس حجمی از فرم ساختمان، تنها گوشه ای از معماری عصر قاجاریه را نشان می دهد. این درآمیختگی نه تنها در معماری بلکه با تحولاتی در سایر ارکان و پدیده های اجتماعی ایران رخ داد و این اقدام در جای خود تجددخواهی به شمار می رفت. از این رو ضمن بررسی سنت و تجدد به این پرسش ها پاسخ داده شود: ۱( نحوه مواجه شدن با معماری غرب در تجربه معماری معاصر دوران قاجار چگونه بوده است؟ ۲( آیا می توان رابطه ای میان گرایش معماران به طراحی اجزای معماری مبتنی بر معماری غربی و زمان شکل گیری آثار معماری مشاهده نمود؟ برای یافتن پاسخ به این پرسش ها از روش تحقیق استدلال استقراری، از تکنیک های توصیفی- تحلیلی و تحلیلی- تفسیری استفاده می شود، برای جمع آوری آرای افراد مطلع در حوزه معماری از تکنیک پرسش نامه استفاده می شود. نتایج نشان می دهد که تأثیر معماری اروپا بر معماری ایران در دوران قاجار ابتدا خود را در ساختمان های سلطنتی، سپس در بناهای عمومی و دست آخر در معماری مسکونی نشان داد.

دوره ۴، شماره ۳ - ( ۸-۱۳۹۳ )
چکیده

فضاهای جمعی شهرهای ایران پس از اسلام، تحت تأثیر آموز هها و فرامین این دین مبین شکل گرفته است. کیفیت و کارکرد همراه با عوامل کالبدی به کار رفته در شهرها منجر به ایجاد فضاهای جمعی و افزایش حضور مردم در این فضاها گردیده است. در دوره قاجار با شروع حکومت ناصرالدین شاه و روابط اقتصادی و فرهنگی ایران با کشورهای اروپایی و تحولاتی چون سفر شاهان قاجار به اروپا، اعزام دانشجویان به خارج از کشور و تأسیس دارالفنون، زمینه تأثیرپذیری ایران از فرهنگ غربی فراهم آمد. ناصرالدین شاه که در مسافرت هایش به اروپا با تئاترها و سال نهای نمایش آنجا آشنا شده و چنین نمای شهایی مورد پسندش واقع شده بود، دستور به ساخت مکانی داد که نمای شهای بزرگ در آن برگزار شود، این مکان بعدها به تکیه دولت معروف گشت که باشکوه ترین تعزی هها در آن برگزار می شد. شاهزادگان و بزرگان و اشراف دولت هم به پیروی از شاه، هر یک مجالس تعزیه خوانی به راه انداختند. رفته رفته در هر محله و گذر بزرگ تهران تکیه هایی ساخته شد که مخارج آن را ساکنان هر محل فراهم م یکردند. این آغازی بود بر ایجاد بناهایی برای جا دادن تعداد افراد زیادی که به منظور تماشای تعزیه و برپایی عزاداری گرد هم جمع می آمدند. چرا که پیش از آن رسم نبود نمایش و موسیقی را برای توده مردم عرضه کنند و موسیقی تنها در مجالس خلوت اهل فن مطرح می شد. در این مقاله با روش توصیفی-تاریخی، ابتدا به بررسی موسیقی عصر قاجار و نیازی که در آن دوره برای ایجاد فضاهای جمعی پدید آمد پرداخته شده است؛ سپس پاسخ هایی که معماری آن عصر به این نیاز داد و پیشینه و جایگاه تکیه ها و نمایش خان هها در ایران مورد بررسی قرار گرفته است. بنای تکیه دولت تهران به عنوان نمونه موردی این پژوهش، مورد تحلیل فضایی و کالبدی معماری قرار گرفته است.

دوره ۴، شماره ۳ - ( ۹-۱۴۰۲ )
چکیده

بیان مسئله: در برخی دوره‌های تاریخی در شهر‌های ایران نظیر تبریز، ترس‌های شهری ناشی از جنگ‌ها و ناامنی‌ها وجود داشته است که اهالی شهر با عناصر معماری مثل برج و بارو، احداث خندق و غیره، پاسخ کالبدی به این نوع ترس‌ها می‌داده‌اند. روایت‌های شهری در میان عموم علی‌الخصوص افراد پا به سن گذاشته نشان می‌دهد، چنین پدیده‌ای در ذهنیت مردم هم وجود داشته است.
هدف: هدف پژوهش حاضر، شناسایی ترس‌های شهری و بررسی وضعیت عناصر معماری شهر تاریخی تبریز می‌باشد، برای این منظور در این پژوهش، عناصر کالبدی مرتبط با سکونت‌پذیری در شهر تبریز از جمله:کوچه‌ها، محلات، خانه‌ها و غیره در مواجهه با ترس‌های شهری مورد بررسی قرار گرفته است.
روش تحقیق: این پژوهش از نوع تحقیق­ های نظری- بنیادی می‌باشد و روش پژوهش توصیفی- تاریخی و ابزار گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و میدانی، اسنادی و متون تاریخی است. برای نمونه ­موردی، به دلیل در ابهام بودن ابعاد شهر تبریز در دوره‌های قبل از قاجار، دوره قاجار انتخاب گشته است. در راستای هدف پژوهش، در ابتدا به مطالعه‌ی مفهوم ترس شهری پرداخته و در ادامه پژوهش نمونه‌موردی ارزیابی گردیده است.
نتیجه گیری: یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در گذشته، در شهر تبریز با استفاده از عناصر کالبدی مرتبط با سکونت‌پذیری مثل کوچه‌های تنگ و باریک گاها سرپوشیده، خانه‌هایی با درب کوتاه، دالان‌های ورودی پرپیچ و خم، حیاط‌های بیرونی و اندرونی پایینتر از سطح معبر و غیره در سه حوزه قلمرو، نظارت و سیمای محیط پاسخی مناسب به مفهوم ترس شهری می‌داده ­اند.

دوره ۵، شماره ۱ - ( ۶-۱۳۹۲ )
چکیده

چکیده آنچه بیش از همه دوره قاجار را از دیگر دوره ها متمایز می کند، شروع شهرسازی جدید و ایجاد معابر تازه ساختی است که جزئی از بافت شهر به شمار می آید و تهران را هرچه بیشتر به سمت اروپایی شدن سوق می دهد. چیزی که در این میان اهمیت دارد، چگونگی تحول بافتی تهران و دیگر تغییرات فضایی و ساختاری است که همگام با آن یا درپی آن رخ می نماید؛ یکی از مهم ترین این تغییرات، دگرگونی هایی است که در شاخصه های کالبدی بناهای مسکونی و نوع ارتباط آن ها با معابر شهری به چشم می خورد. شناخت این سیر دگرگونی درگرو شناسایی ویژگی های بافتی تهران و ساختار خانه ها- از ابتدای دوره قاجار تا پایان آن- و تحلیل تفاوت های موجود است. این بخش اهداف اصلی مقاله حاضر را دربرمی گیرد و بیشتر دستاورد تحقیقات میدانی است که از دیدگاهی توصیفی و مقایسه ای بیان شده است. براساس این، دوران قاجار را می توان مبدأ دگرگونی های بنیادین در شیوه های شهرسازی، فضاسازی و خانه سازی دانست. در این دوره، بافت قدیمی شهر و سبک های سنتی ساخت وساز خانه ها رنگ می بازد و بافت جدید و خانه سازی نوین جای آن را می گیرد. با اینکه تمام این تحولات در یک دوره تاریخی روی می دهد، بسته به برهه خاص و ویژگی های درونی محله ها ممکن است متنوع و حتی متفاوت با هم باشد.      

دوره ۵، شماره ۱ - ( ۶-۱۳۹۲ )
چکیده

    امروزه، دوسوگرایی ارکان مختلف زندگی انسان ها را دربرگرفته و رواج آن به مسئله ای اجتماعی تبدیل شده است. برای ریشه یابی و کشف خاستگاه این مسئله بررسی گذشته تاریخی آن ضروری می نماید. در این میان، دوران قاجار به دلیل اینکه در معرض چالش ارزش های سنتی و مدرن قرار داشته است، می تواند مولّد انواع دوسوگرایی در بطن خود باشد. بنابراین، این مسئله براساس مشاهدات سفر نامه نویسان انگلیسی- که در آن زمان با مردم و به ویژه دربار مراودات زیادی داشتند- بررسی شده است. جامعه آماری این پژوهش شامل تمام سفرنامه های انگلیسی هایی است که در دوره قاجار به ایران سفر کرد ه اند که از میان آن ها ۳۴ سفرنامه به عنوان نمونه (با نمونه گیری هدفمند) انتخاب شده است. شناسایی انواع دوسوگرایی روان شناختی و جامعه شناختی با کمک رویکرد نوع شناسی مرتون در نظریه «دوسوگرایی جامعه شناختی» او صورت گرفته است. همچنین، به کمک روش های بررسی تاریخی و تحلیل محتوا، این انواع شناسایی و دسته بندی شده است. براساس یافته های تحقیق، در این سفرنامه ها به همه شش نوع دوسوگرایی جامعه شناختی و روان شناختی، به جز نوع سه، اشاره شده است. بیشترین موارد مشاهده شده دوسوگرایی جامعه شناختی به نوع پنج (ستیز بین ساختار فرهنگی و ساختار اجتماعی) اختصاص داشته که در «رفتار منحرفانه» (دوسوگرایی روان شناختی) تجلی یافته است. در مرتبه بعدی، نوع شش دوسوگرایی جامعه شناختی (مجموعه های متفاوت ارزش های فرهنگی) که بیشتر به تقلید دربار از سبک زندگی غربی اختصاص داشته است، قرار می گیرد. دوسوگرایی های یادشده بیشتر در میان «پایگاه ایرانیان و طبقه بالا» و در «عرصه فرهنگی - سیاسی» و در دوران «ناصرالدین شاه» و سپس «فتحعلی شاه» قاجار مشاهده شده است. با توجه به تحلیل محتوای سفرنامه ها، ویژگی خاص ساختار اجتماعی- فرهنگی دوران قاجار در رواج دوسوگرایی ها تأثیر داشته است.  

دوره ۵، شماره ۱۳ - ( ۲-۱۳۹۶ )
چکیده

دیوارنگاری در عصر قاجار، بسته به محل اجرا و مضمون آثار آن، شامل گونه‌های متعددی ازجمله انواع دیوارنگاری در ابنیۀ سلطنتی، خانه‌های شخصی، اماکن عمومی و اماکن مقدس و نیز عناوین دودمانی، حماسی، نفسانی و مذهبی است. همچنین دیوارنگاره‌های مذهبیِ آرامگاه‌ها و بقاع متبرکه، خاصه آن­هایی که موضوع معراج پیامبر(ص) را بازنمایی می‌کنند، در برخی بناهای این دوره مشاهده‌ می­شود. مراحل و منازل معراج پیامبر(ص) اگرچه به شیوه‌های مختلف در  نگارگری­ها و چاپ­های سنگی نمود یافته و دستمایۀ کار هنرمندان قرار گرفته، اما کمتر در رسانۀ کهنی مانند دیوارنگاری و نقاشی‌های عامیانۀ قاجاری بررسی شده است. دیوارنگاره‌ها از نظر ساختار و زیبایی‌شناسی شاخصه‌هایی دارند که دقت در آن­ها پرسش‌هایی را مطرح می‌سازد، ازجمله اینکه عناصر ساختاری و زیبایی‌شناختیِ دیوارنگاره‌های قاجاری- که شمایل حضرت رسول را در معراج به تصویر کشیده‌اند- کدام‌اند؟ نحوۀ ترسیم و ارائۀ این عناصر چگونه بوده و وجه تشابه یا تمایز آن‌ها با نمونه‌های مشابه در چاپ سنگی و نگارگری‌ ادوار گذشته تا چه میزان است؟ حاصل این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی انجام گرفته، بیانگر آن است که تعدد و میزان پراکندگی معراج‌نگاره‌های دیواری (همانند دیگر نقاشی‌های مذهبی بقاع)، در استان‌های شمالی بیشتر است و صحنۀ «ملاقات با شیر»، به دلیل گرایشات رایج شیعی، اهمیت و برتری دارد؛ اما در دو حوزۀ نگارگری و چاپ سنگی، مراحل و مراتب بیشتری از این واقعه تصویرسازی شده است. شیوۀ اجرا و تزیین، نحوۀ ترسیم عناصر و قلم‌گیری پیکرها، کیفیت رنگ‌آمیزی، قدمت رسانه، ابعاد، و به طور کلی جزئیات و ظرایف تصویر، از دیگر مباحث قابل ذکر و تطبیق در این زمینه است. محوریت و مرکزیت پیکر و شخصیت پیامبر و حمد و ثناگویی ایشان در حین عروج، تناسب پوشش و آرایش عناصر در تناسب با ویژگی‌های هر عصر، و نیز نبود تکنیک ژرف­نمایی در کنار نمایش لحظۀ اوج رویداد با جنبه‌هایی کمابیش حماسی، از اشتراکات هر سه حوزه شمرده می‌شود.

دوره ۶، شماره ۱ - ( ۱-۱۳۹۳ )
چکیده

ائتلاف‌‌ طبقات متوسط شهری موجب وقوع رویداد عظیم اجتماعی جنبش مشروطه در تاریخ جامعه ‌‌ایران اواخر دوره ‌‌قاجار شد؛ اما سرنوشت ائتلاف و جنبش منتج از ائتلاف مشروطه‌‌خواهان پس از دوره‌‌ای نافرجام ماند. در این مقاله، با رویکرد ساختاری- نهادی مبتنی‌بر منطق زمانمند به این پرسش پاسخ می‌دهیم که چرا ائتلاف‌‌ مشروطه‌‌خواهان در تاریخ مشروطیت ناپایدار بوده است و فضایی برای تحکیم توافق‌‌‌‌های میان ائتلاف‌‌کنندگان پدید نیامد. درادامه، پنج متغیر ساختاری- نهادی و پنج فرضیه را که بیانگر علت‌‌های ناپایداری ائتلاف هستند، با روش تاریخی– تحلیلی مطالعه می‌کنیم. همچنین، روند تاریخی زمانمند را که به شکل‌‌گیری ائتلاف‌‌ ناپایدار منجر شد، با تکیه بر بنیان‌‌های ساختاری و نهادهای سیاسی جامعه ایران دوره ‌‌مشروطه بررسی می‌کنیم که شامل مجموعه‌‌ای به‌هم‌وابسته از نهادهای سیاسی درهم‌تنیده، ساختار طبقاتی نامتعادل، ساختار اقتصادی نامتوازن، شرایط ناشی از نظام جهانی و دولت‌‌ ناکارآمد است. عوامل یادشده متغیرهای مؤثر در فرایندهای منتهی به ائتلاف‌‌ ناپایدار است. در این میان، بنیان‌‌های نامستحکم نهادهای سیاسی ایران دوره ‌‌مشروطیت متغیر وزن‌‌دهنده ‌‌اصلی مؤثر در پیدایش ائتلاف‌‌ ناپایدار است که به‌واسطه چنین وضعیتی، فرصت‌‌ها برای تحکیم توافق و ساختارمندشدن اهداف و تصمیم‌های کنشگران سیاسی ائتلاف‌کننده فراهم نشد.    

دوره ۶، شماره ۱ - ( ۱-۱۳۹۳ )
چکیده

چکیده ایران در دورۀ قاجار که جامعه‌‌ای پیش‌مدرن و سنتی بود، دچار تحولات ویژه‌‌ای شد. ورود فکر تجدد عامل اصلی این تحولات بود. نتایج سیاسی شکست تجدد سبب روی کار آمدن سلسلۀ پهلوی شد و تحولاتی را نیز در جامعۀ ایرانی دوران پهلوی برپایۀ همین تفکر تجددخواهی پدید آورد. در دامنۀ این بحث تحول پوشاک ایرانیان نیز مطرح می‌‌شود. تحقیق حاضر براساس هدف، از‌نوع تحقیقات بنیادی و به‌لحاظ ماهیت و روش، از‌نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی است. داده‌‌ها و اطلاعات مورد نیاز از منابع تاریخی و پژوهش‌‌های انجام‌شده در این زمینه شد استخراج شده و به‌منظور دست‌یابی به نتایج علمی مورد تجزیه تحلیل کیفی قرار گرفته‌‌اند. نتایج مطالعات نشان می‌‌دهد تحول پوشاک در دورۀ قاجار به‌علت حفظ ساختارهای سنتی، فقط در میان عدۀ اندکی از درباریان و روشن‌فکران فرنگ‌رفته مورد استقبال قرار گرفت و مردم عادی همچنان بر قواعد سنتی پوشاک خویش پافشاری می‌کردند. در دورۀ پهلوی‌‌ اول زیرسلطۀ یک نظام استبدادی تجدد‌‌خواه که الگوهای مرکزی و از بالا را برای هویت‌بخشی به جامعه القا می‌‌کرد، تغییر در پوشاک مردان با همراهی مراجع فرهنگی جامعه تداوم یافت؛ اما تغییر در پوشاک بانوان به‌علت همراهی نکردن این گروه شکل دیگری به خود گرفت.      

دوره ۶، شماره ۲۰ - ( ۳-۱۳۹۷ )
چکیده

در ایران و کشورهایِ متأثر از فرهنگِ ایرانی، روز سیزدهم فروردین ماهِ هر سال مردم از خانه­ها بیرون می­روند و از بام تا شام به گردش و شادی می­گذرانند. این روز که اصطلاحاً «سیزده­بدر» نامیده می­شود و یکی از مشهورترین آیین­های نوروزی است هیچ سابقۀ مکتوبی در منابع ادبی و تاریخیِ قدیمی ندارد و کهن­ترین اسناد مربوط به آن ظاهراً از دورۀ فتحعلی شاه قاجار است. خاطرات و سفرنامه­های عصرِ قاجار نشان می­دهد که هم شاه و رجال درباری و هم عامۀ مردم، مراسم روز سیزدهم فروردین را به­صورت رسمی و گسترده اجرا می­کردند. در باورهای باستانی ایرانیان روز «سیزدهمِ» تیرماه بدشگون بوده و از سوی دیگر بنا بر اقوال و احادیثی روز «سیزدهمِ» همۀ ماه­های ایرانی بد و نحس است. با این پیشینه و پشتوانه برای نحوست روز «سیزدهم»، ایرانیان دورۀ قاجار معتقد بودند که در روز سیزده فروردین احتمال دارد خانه­هایشان ویران شود و نیز بلاهای سالِ جدید در این روز تقدیر و تعیین می­شود. به همین دلیل برای در امان ماندن از زیان­های این روز و راندن نحسیِ آن، به دشت و باغ می­رفتند و تفرج می­کردند. محققان معاصر هم حدس­ها و نظریات گوناگونی (حداقل چهارده دیدگاه) دربارۀ علت مراسم «سیزده­بدر» مطرح کرده­اند که از آن میان نمادینگی روز سیزدهم برای هزارۀ سیزدهم در باورهای ایرانی- که زمان پایان عمرِ دوازده هزار سالۀ گیتی و آغازِ آشوب و تباهیِ نهایی است- محتمل­تر می­نماید. در نگارش این مقاله بسیاری از مآخذِ ادبی و تاریخی و نوشته­ها و پژوهش­های معاصران با استقصایی تقریباً تام (در متون چاپی، پیکره­های زبانی و نرم­افزارها) بررسی و سپس بر اساس شواهد به­دست­آمده، دربارۀ سابقه و سبب برگزاری «سیزده­بدر» بحث و نتیجه­گیری شده است.


دوره ۷، شماره ۳ - ( ۷-۱۳۹۴ )
چکیده

جریان منع‌ برده‌فروشی که از اواخر قرن هجدهم میلادی/دوازده هجری قمری از فرانسه آغاز شده و به‌تدریج سراسر اروپا را فراگرفته بود، در ابتدای قرن نوزدهم میلادی به آسیا و منطقۀ خلیج‌فارس نیز رسید. سردمدار هدایت این جریان در خلیج‌فارس، انگلیسی‌ها بودند که از هر طریقی سعی در تثبیت بیشتر موقعیت و حفظ منافع خویش در منطقه داشتند. این مبارزه تا اوایل قرن بیستم میلادی/ چهاردهم هجری قمری ادامه یافت. چرایی شکل‌گیری و تداوم تقریباً به‌مدت یک قرن این جریان، مسئله‌ای تأمل‌برانگیز است که در این پژوهش، با استفاده از روش تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف به آن پرداخته‌ایم. این روش رویکرد تحلیل متنی دارد و متون را به‌مثابۀ نمودار حساس فرآیندها، حرکت‌ها و گوناگونی‌های سیاسی و اجتماعی به‌کار می‌گیرد؛ بنابراین در پژوهش پیشِ‌رو، با انتخاب بخشی از یادداشت‌های امیرکبیر و جَستن شِیل وزیرمختار انگلیس در تهران - که در فاصله بین ۱۷ ربیع‌الثانی تا ۱۰ جمادی‌الاول ۱۲۶۷ دربارۀ منع برده‌فروشی به تحریر درآمدند - به تحلیل این جریان پرداخته و از این رهگذر، نفوذ و تسلط «گفتمان امپریالیسم» در مناسبات قدرت و درمقابل، ضعف حکومت مبتنی بر «گفتمانِ استبداد مطلقه» قاجار را از علل اصلی ایجاد و تداوم مبارزه با برده‌فروشی در این دوره برشمردایم.

دوره ۷، شماره ۲۶ - ( ۳-۱۳۹۸ )
چکیده

کثرت لطیفه ­سازی و بذله­گویی مردم ایران به­ویژه دربارۀ نخبگان حاکم در عصر قاجاریه، بررسی جایگاه آن­ها را در حیات سیاسی توده­ها، مهم جلوه می­دهد. اختصار و ایجاز و همچنین جاذبۀ ذاتی مطایبه، سبب انتشار سریع این لطیفه­ها در جامعه شده و از آن­ها ابزاری کارآمد در منازعات سیاسی توده­ها ساخته است.پرسش این­جاست که این لطیفه­ها به دنبال خدشه­دار کردن کدام یک از بخش­های روایت رسمی حکومت بودند و پیرو آن کدام یک از ساحت­های سلطه را نفی می­کردند؟ فرض ما بر این است که در میان این
لطیفه­ها، آن­هایی که دربارۀ اقتدار حکومت و نیز سیادت ذاتی اجزاء آن بر عامۀ مردم، مناقشه می­کردند، جایگاه ویژه­ای دارند. در لطیفه­هایی که اقتدار حکومت را نفی می­کردند شاهد نافرمانی صریح نمایندۀ عامه در برابر نمایندۀ حکومت هستیم که با موفقیت نمایندۀ مردم به پایان می­رسد و در لطیفه­هایی که با ادعای برتری
 ذاتی نخبگان حاکم مقابله
می­کردند ضعف­های شخصیتی فرادستان برجسته می­شد تا تصویری که روایت رسمی از آن­ها به­عنوان موجوداتی فراانسانی ساخته بود مخدوش شود.
 مردم با بهره بردن از این لطیفه­ها به­صورت هم­زمان سلطۀ مادی و منزلتی ارباب قدرت را به چالش می­کشیدند و در این میان، تلاش آن­ها بیشتر بر خنثاسازی سلطۀ منزلتی متمرکز بود. چارچوب نظری پژوهش، نظریۀ «روایت­های نهانی» جیمز سی. اسکات است که تلاش کرده است مقاومت توده­ها را در دوره­هایی که بدون اعتراض آشکار به نقد قدرت می­پردازند تبیین کند. پیش از این، پژوهشی که به تحلیل لطیفه­های سیاسی عصر پیشامشروطه پرداخته باشد، منتشر نشده است.
 

دوره ۷، شماره ۲۶ - ( ۳-۱۳۹۸ )
چکیده

امروزه در مطالعات تاریخی و فرهنگی، اشیا و تصاویر نیز همچون متن­های نوشتاری، به­عنوان منابع اطلاعاتی­ شناخته می­شوند. منابعی که نه­تنها در تکمیل اطلاعات به­دست آمده از منابع نوشتاری اهمیت دارند؛ بلکه قادر به ارائۀ اطلاعاتی هستند که نویسندگان متن­های تاریخی قادر به بیان آن­ها نبوده­اند. با بررسی این آثار و خوانش مضامین فرهنگی رایج بر آن­ها می­توان به فهم و درکی عمیق­تر از اندیشه­های رایج و شیوۀ زیست و زندگی مردم نائل شد. اشیای طلسمی و تعویذی در زمرۀ اسناد اصیلی قرار دارند که شیوۀ طراحی و پیوست­های فرهنگی و مذهبی رایج در آن­ها، پیوستگی بسیاری با فرهنگ عامۀ مردم دارد. در این تحقیق که با هدف شناخت تأثیر ایدئولوژی و مذهب بر فرهنگ مادی دورۀ قاجار و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی انجام پذیرفته، تلاش شده است تا با مطالعۀ موردی انواع «بازوبندها»، به چگونگی کاربرد مضامین مختلف بر روی این آثار پرداخته و بدین پرسش­ اساسی پاسخ داده ­شود که باورداشت­های اسلامی ـ شیعی چگونه در ساختار ظاهری و نقوش رایج در بازوبندهای قاجاری نمود یافته­اند؟ در این پژوهش در دو بخش اصلیِ جایگاه بازوبند در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی و
پیوست­های صوری و فرهنگی بازوبندها (روایت­ها، کُدها و رمزنگاره­ها) بدین مسئله پرداخته ­شد. نتیجۀ این بررسی ضمن اینکه نشان از تأثیر مستقیم مذهب تشیع و اعتقادات اسلامی بر بازوبندهای دورۀ قاجار دارد، بیانگر تأثیر مستقیم باورهای عامیانه در شیوۀ کاربرد و طراحی این آثار است.


دوره ۷، شماره ۲۷ - ( ۶-۱۳۹۸ )
چکیده

فرهنگ عامۀ مردم ایران در اعصار و قرون کهن ریشه دارد، به­گونه‌ای که می­توان ایران را خاستگاه آیین­ها، باورها و سنن کهن دانست. استان کرمانشاه ازجمله مناطقی است که دارای ریشه‌ها و بن­مایه­های فرهنگی غنی و مختص به خویش است؛ درنتیجه باورهای مردم آن دیار میتواند بهخوبی منعکس­کنندۀ فرهنگ عامۀ آن منطقه باشد. در این میان آنچه به‌طور خاص، مورد توجه است، تبلور این فرهنگ غنی در وقف‌نامه‌ها به‌عنوان بخش مهمی از فرهنگ و ادبیات عامه است. در پژوهش حاضر پنج وقف‌نامۀ متعلق به دورۀ قاجار از این استان انتخاب و بازخوانی شد و سپس به روش توصیفی ـ تحلیلی مشخصه­های فرهنگ و ادبیات عامه در آنها بررسی شد. نتایج حاصل حاکی از آن ‌است که این متون بهترین ابزار برای رصد تفکرات مردم در دورۀ قاجار به‌شمار می‌روند و می‌توان بازتاب­های فرهنگ و ادبیات عامه را به­وضوح در آن‌ها مشاهده و بررسی کرد.  مشاغل و حرفه‌ها، ابزار و وسایل، اوزان و مقادیر، القاب و عناوین، دعا و نفرین، کنایات و اصطلاحات عامیانه، نسبت‌های فامیلی، واحدهای اندازه‌گیری و آیین‌های مذهبی از جملۀ عناصر مادی و معنوی هستند که در وقف‌نامه‌های انتخاب‌شده، شناسایی و بررسی و تحلیل شده­اند.   
 

دوره ۷، شماره ۲۷ - ( ۳-۱۳۸۹ )
چکیده

دوره­های گذار در ترسیم دقیق سیر تاریخ ادبیات و تعیین علل تغییر انواع ادبی و ذوق ادبی اهمیت بسیار دارد. در تاریخ ادبیات داستانی ایرانی، یکی از این دوره‌های مهمِ گذر، دوران گذار از قصه بلند سنتی (رمانس) به رمان است. در این مقاله، ضمن نگاه به اولین رمان­گونه­هایی که در ادبیات فارسی پدید آمده است، به بررسی علل تکوین این آثار مرحله گذار پرداخته و نشان داده شده است که چگونه مجموعه عواملی که در پیوند با دربار ناصرالدین­شاه قاجار بود، هرچند از جهاتی موجبات کندی این تغییر را به وجود آورد، نهایتاً در شکل­گیری جریان تغییر سمت و سوی ادبیات داستانی به سوی عصر رمان مؤثر بود؛ چنانکه می‌توان دربار ناصری را محمل گذر از قصه سنتی به عصر رمان دانست.
 
 

دوره ۷، شماره ۲۸ - ( ۸-۱۳۹۸ )
چکیده

هدف از این مقاله، بررسی جلوه­های فرهنگ عامه در سفرنامۀ سه سال در آسیا نوشته ژوزف آرتور گوبینو است. نگارندگان بر مبنای روش تحلیل محتوا با بررسی گزارش گوبینو از سفر خود به ایران، اشارات گوبینو به فرهنگ عامه را در شش دسته پذیرایی و مهمان­نوازی، تعارفات، آداب پوشش و انواع آن، جلوه­های هنر ایرانی، ویژگی­های معماری و شهرسازی ایرانی و تفکرات خرافی، بررسی و تحلیل کرده­اند. نتیجه این تحقیق نشان می­دهد، اگرچه گوبینو در روایت خود از سفر به ایران توانسته است با دقت در جزئیات، شرح مفصلی را از خصایل اخلاقی و عادت­های رفتاری ایرانیان ارائه دهد؛ اما با این­حال نمی­توان تقابل میان «منِ» اروپایی و «دیگریِ» شرقی را ـ که زیربنای تفکرات و توصیفات وی از وجوه مختلف زندگی و آداب و رسوم ایرانیان است ـ نادیده گرفت. تقابل­هایی که در ذهنیت سیاح نسبت به دیگری و آنچه به قلمرو او تعلق دارد و دنبال آن گزارش­ها و توصیفات وی تأثیری مستقیم دارد.

 

دوره ۸، شماره ۱ - ( ۱-۱۳۹۵ )
چکیده

هدف نوشتار حاضر تبیین جامعه شناختی تجزیه سرزمینی ایران در عصر قاجار است. لذا با مطرح کردن این پرسش که تجزیه سرزمینی در عهد قاجار، محصول ضعف دولت مرکزی ایران بود یا تغییر موازنه قدرتِ دولت‌های مرکز در نظام‌جهانی سرمایه‌داری، سعی دارد با نگاهی جامعه‌شناختی به بررسی این واقعیت اجتماعی - تاریخی بپردازد. بر این اساس نوشته حاضر معتقد است که جدایی بخش‌هایی از ایران و تغییر جغرافیایی این کشور در عصر قاجار یک تغییر اجتماعی است که این تغییر را می‌توان همانند والرشتاین در بافت یک نظام جهانی به گونه‌ای تاریخی در نظر گرفت. بدین منظور در تبیین عوامل موثر بر این جدایی، هم نقش عوامل داخلی و هم نقش عوامل خارجی مورد بررسی قرار می‌گیرد. روش تحقیق مقاله از نوع موردی تاریخی و روش گرداوری داده ها کتابخانه ای است. بدین منظور در تبیین عوامل موثر بر این جدایی، هم نقش عوامل داخلی و هم نقش عوامل خارجی مورد بررسی قرار می‌گیرد. روش تحقیق مقاله از نوع موردی تاریخی و روش گرداوری داده ها کتابخانه ای است.

دوره ۸، شماره ۳۲ - ( ۲-۱۳۹۹ )
چکیده

آیین «شاه شتر قربانی» یکی از آیین­هایی است که گزارش­های متعددی از برپایی آن در دورۀ قاجاریه ثبت شده است. در این آیین، فردی که شبیه شاه آرایش شده بود، در روز عید قربان بر شتری می­نشست و پس از نحر شتر، به زیر می­افتاد و سلطنت ظاهری­اش را ازدست می­داد. پرسش آن است که چرا حکومت اجازه می­داد فردی که آرایشی کاملاً شبیه شاه داشت،
این­گونه تحقیر شود و چرا این مراسم در روز عید قربان برگزار می­شد؟ فرض پژوهش آن است که این آیین در امتداد آیین پادشاهی­های موقت برگزار می­شده است. این باور که ضعف یا بیماری پادشاه سبب­ساز خشک­سالی، بیماری­های همه­گیر و قحطی می­شود، مردمان را به قتل پادشاه، پیش از بروز نشانه­های ضعف در او وامی­داشت تا روحش در سلامتی کامل به جانشینش منتقل شود. پس از مدتی، قتل شاه­نما یا پادشاه موقت جایگزین قتل پادشاه اصلی شد و با گذر زمان، قتل او نیز به تحقیر تخفیف یافت. در برخی فرهنگ­ها نیز حیوانی به­جای او قربانی می­شد.در این میان، آیین «شاه شتر قربانی» به­گونه­ای منحصر­به­فرد هم تحقیر و تنبیه شاه­نما را دربر دارد و هم قربانی کردن یک حیوان را. تشابه قربانی کردن حیوان در این آیین و سنت اسلامی عید قربان، سبب شده است، برگزارکنندگان از مشروعیت عید قربان برای استمرار این آیین بهره ببرند. روش پژوهش، پدیدارشناسی هوسرل است.
 

دوره ۹، شماره ۲ - ( ۳-۱۳۹۶ )
چکیده

پژوهش‌ها درباره پیدایش مدارس جدید در ایران را می‌توان در سه دسته کلی تحلیل‌های نوسازی، تحلیل‌های دولت‌گرا و تحلیل‌های ضداستعماری تقسیم‌بندی کرد. به طور کلی سه نقد بر این تحلیل‌ها وارد است: پروژه‌ای دیدن ظهور مدارس جدید در ایران، تقلیل‌گرایی و ساده‌سازی. این تحلیل‌ها با نادیده گرفتن جزییات تاریخی و پیچیدگی‌هایی که در گذشته تاریخی ایرانیان رخ داده است روایتی ساده از ظهور مدارس در ایران ارائه می‌کنند. در مقابل باید به دنبال آشکارسازی پیچیدگی‌ها و ضرورت‌های تاریخی بود که از دل آن‌ها تولد مدرسه جدید ممکن شده است. به نظر ما به رغم اهمیت نقش نیروهای سه‌گانه پیش‌گفته در تکوین و گسترش مدرسه در ایران، این رخداد تاریخی را باید در متن گسترده‌تر تحول گفتمانی حول مفهوم تربیت جدید توضیح داد. ظهور مدرسه بیش از آن‌که حاصل نیروی یرونی و سوژه‌ای بنیان‌گذار باشد، حاصل ضرورت‌هایی بود که به طور تاریخی سربرآورده بودند، وقایعی که رخ داده بودند و نیروهای جدیدی که شکل گرفته بودند تا تربیت مدرسه‌ای را در ایران ممکن سازند. تربیت دولت، تربیت قشون و فنون و تربیت ملت سه برهه مهم پیدایش این گفتمان هستند که در این مقاله کوشیدیم با جزئیات بیشتری ابعاد آن را با تکیه بر تحلیل هم‌آیندی روشن کنیم.



دوره ۹، شماره ۳ - ( ۹-۱۳۹۸ )
چکیده

اهداف: تجلی مفاهیم اسلامی و قرآنی در آثار دوره صفویه و قاجار موضوعی بسیار مهم در درک معماری اسلامی ایرانی است. هدف از مطالعه حاضر، نمایش تاثیر قرآن مجید در شکل‌دهی آثار دوره‌های صفویه و قاجار بود.
ابزار و روش‌ها: این مطالعه با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی و تحقیقات میدانی به مقایسه تطبیقی نقوش کاشی‌کاری دو بنای مهم از این ادوار پرداخت.
یافته‌ها: یافته‌ها نشان دادند که در دوره صفوی رنگ‌های غالب کاشی‌کاری لاجوردی و فیروزه‌ای و در دوره قاجار زرد و نارنجی بوده است. خط غالب در مجموعه چهارباغ ثلث و کوفی- بنایی و در آستان حضرت شاه عبدالعظیم(ع) نستعلیق بود. در کاشی دوره صفوی نقوش هندسی و گیاهی هر کدام به‌صورت مجزا و ساده به کار رفته بودند، ولی در دوره قاجار، استفاده تلفیقی از نقوش گیاهی و هندسی با جزییات فراوان مشاهده شد. همچنین مشخص شد که با توجه به تاثیر هنر غرب بر هنر قاجار، نقوش آن از حالت روحانی خارج شده است و استفاده از نقوش طبیعت‌گرا مانند نقوش انسانی، جانوری، گل‌ها و میوه‌ها تحت تاثیر هنر غربی در هنر کاشی‌کاری معماری ایران به وجود آمدند. همچنین قرآن مجید منبع الهام هنرمندان و طراحان آثار دوران اسلامی بوده است.
نتیجه‌گیری: مروری بر دو نمونه موردی مطالعه‌شده، مسجد- مدرسه چهارباغ و آستان شاه عبدالعظیم(ع) نشان‌دهنده آن است که آیات قرآن مجید را می‌توان منشا ایده‌پردازی هنرمند در درک آثار دوره صفویه و قاجار دانست.
 


صفحه ۱ از ۳    
اولین
قبلی
۱