---

تحلیل گفتمان از اندیشه¬های زبان شناسان، نشانه شناسان، محققان هرمنوتیک و آرای میشل فوکو۱ (۱۹۲۶- ۱۹۹۲م) سرچشمه گرفته است. با اینکه این شیوه از تحلیل در رویکردهای نقد ادبی با ساختارگرایی، فرمالیسم و هرمنوتیک بیشتر پیوند دارد، برخلاف رویکردهای یادشده بر هر دو جنبه صورت و معنای متن توجه می¬کند؛ از این رو، رویکردی جامع در تحلیل متن است. صاحب نظرانی چون نورمن فرکلاف۲، روث وداک۳، تئون ون دایک۴، راجر فاولر۵ و گونتر کرس۶ در معرفی و رشد تحلیل گفتمان انتقادی به عنوان گرایشی نو در تحلیل متن نقش داشته اند. در این پژوهش از میان رویکردهای یادشده، رویکرد نورمن فرکلاف به عنوان روش خاص این تحقیق انتخاب شده است. در پژوهش حاضر سعی بر این است که رمان سووشون (۱۳۴۸) با استفاده از این رهیافت تحلیل و تبیین گردد و چگونگی نگرش نویسنده در پردازش رمان بررسی شود. همچنین با عرضه روشی تازه لایه های مختلف معنا و درون مایه، که معنای نزدیک تر به رمان دارد، کشف شود. نتیجه پژوهش این است که دانشور با نگاه و رویکردی ویژه که به تحولات سیاسی و اجتماعی دوره معاصر داشته، میان عناصر اجتماعی، سیاسی و اسطوره¬ای پیوند برقرار کرده است. این رویکرد و نگرش ویژه با دیدگاه های دیگران متمایز بوده است که می توان از آن به جهان¬نگری و ایدئولوژی ویژه وی نام برد. از دیدگاه تحلیل گفتمان انتقادی، سیمین دانشور در این اثر با انتخاب واژگان خاص، استفاده از جنبه¬های حماسی و اساطیری و پیوند آن با مذهب و تعمیم دادن این عنصر به دوره معاصر، هویت مستقل انسان ایرانی را جست وجو کرده است. وی موفق شده است از طبقه متوسط جامعه قهرمان ضداستعماری بسازد و نیز تحول طبیعی و تدریجی نقش پذیر زن را از همسری خانه¬دار تا مصلحی اجتماعی ارتقا دهد.

---

تحلیل گفتمان دارای سه رویکرد ساخت گرایانه، نقش گرایانه و تحلیل انتقادی گفتمان است. نورمن فرکلاف از نظریه پردازان این شیوه در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین به بررسی متون پرداخته است. بر این مبنا، رمان مدار صفردرجه (۱۳۷۰) اثر احمد محمود از گونه های رمان سیاسی با این رویکرد تحلیل می شود. در تحلیل رمان هایی از این سنخ، بهترین رویکرد، نوع اخیر است؛ زیرا در این داستان درباره این مباحث می توان بحث کرد که آیا گفتمان غالب بر انقلاب اسلامی در دهه شصت در آفرینش داستان هایی مانند مدار صفردرجه در فضای جدید تأثیرگذار بوده است؟ بنابراین، در این تحلیل باید از الگوی سه لایه فرکلاف برای تحلیل گفتمان استفاده کرد که به اصل متن (شامل تحلیل زبانی در قالب واژگان، دستور، نظام آوایی و انسجام در سطح بالاتر از جمله)، کردار گفتمانی (تولید و مصرف متون) و کردار اجتماعی توجه ویژه ای دارد. در نهایت، می توان متن مدار صفردرجه را متأثر از گفتمانی دانست که تولید چنین متنی را می طلبید و آن گفتمان و هژمونی غالب نیز در سال های بین ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ منطبق با جامعه سال های دهه شصت تا هفتاد در زمینه فرهنگ، اقتصاد و سیاست آن دوره (کردار اجتماعی) بوده است که وجود و چاپ و انتشار چنین متنی را می طلبیده است.

---

---

خاطرات مربوط به جنگ تحمیلی، با قلم و سخن راویان مرد گره خورده است. زنان بیش تر به مثابه ی ابژه ای منتسب به مرد جنگ، هم چون همسر و مادر شهید، در این روایات نقش داشته اند. در این میان کتاب دا اثری متفاوت است. در این مقاله سعی شده است تا با کمک روش و نظریه ی تحلیل گفتمان انتقادی به بررسی دا بپردازیم. با توجه به نظریه و روش فرکلاف، یکی از مهم ترین این نظریه پردازان، به تحلیل و بررسی کتاب دا و رابطه ی آن با گفتمان مسلط جامعه پرداخته می شود. فرکلاف به سه بُعد متن، پرکتیس گفتمانی و پرکتیس اجتماعی توجه دارد. به نظر می رسد کتاب دا قصد دارد تا بر خلاف گفتمان سنتی، نقش های دیگر زنان را در جنگ مورد تاکید قرار دهد. به علاوه، این کتاب سعی در برساخت زبانی زنانه نیز دارد که در آثار متناظر آن یافت نمی شود. کتاب خاطرات دا قصد دارد تا پا از حوزه ی گفتمان سنتی فراتر نهد و به نظر می رسد در این راه موفق شده است. دا با کرداری مردانه و گفتاری زنانه از متون میان گفتمانیِ خویش فراتر رفته و به خلق متنی نو دست می زند.

---

مقالۀ «روایت زنانه از جنگ: تحلیل انتقادی کتاب خاطرات دا» تألیف محمدرضا جوادی یگانه و سید محمدعلی صحفی قابلیت تبدیل شدن به مقاله ای خوب را داشته، اما به دلایلی متأسفانه چنین اتفاقی نیفتاده. آن گونه که در مقدمۀ مقاله آمده، هدف نویسندگان در اصل تحلیل انتقادیِ گفتمانِ رمان (یا کتاب خاطراتِ) دا: خاطرات سیده زهرا حسینی نوشتۀ سیده اعظم حسینی با استفاده از الگوی پیشنهادیِ نُرمن فرکلاف و با توجه به شیوۀ بازنمود نقش های جنیستی بوده است. با این حال، همین طور که خواندن مقاله را ادامه می دهیم، کم تر اثری از چنین تحلیلی می یابیم. نقطۀ قوت آن اتخاذ رویکردی است نسبتاً نو به متنی بحث برانگیز که تا کنون نقد و تحلیل اصولی از آن صورت نگرفته است؛ اما، نقطۀ ضعف آن این است که نویسندگان به وعدۀ خود در ابتدای مقاله عمل نمی کنند، یعنی ایشان در بخش نظریِ آغازِ مقاله دَم از گفتمان کاویِ انتقادی می زنند، ولی آن چه در بدنۀ مقاله می بینیم صرفاً نوعی تحلیل درون مایه ایِ کلی است که گاه به نقد فمینیستی یا جنسیتی پهلو می زند.

---

ترانه‌های نوازشی بخشی از ترانه‌های عامیانۀ کودکان هستند که از خلق‌وخوی مادرانه سرشارند و آرمان‎ها، آرزوها، رنج‌ها، حسرت‌ها و دلتنگی‌های مادر را بر پایه نظام‌های فرهنگی و رفتارهای اجتماعی بیان می‌کنند تا محرک عواطف کودکان باشند. پژوهش پیش ‌رو، ترانه‌های نوازشی فارسی را از طریق نشانه‌های موجود در متن، بر اساس نظریۀ تحلیل انتقادی گفتمان نورمن فرکلاف در سطح توصیف واژگانی با رویکردی‌ توصیفی - تحلیلی در ۱۰۰۰ مصراع که بسامد کاربردی آن‌ها، اساس این گزینش بوده‌، واکاوی کرده ‌است. دستاورد پژوهش نشان‌ می‌دهد، انواع طبقه‌بندی واژگانی بر اساس نظریه مذکور در این­ گونه از ترانه‌ها کاربرد ‌داشته؛ اما بسامد کاربرد واژه‌های زبان محاوره‌ای بیش از گونه‌های دیگر است. چنان‌که گفتمان مادر در بیان واقعیت‌های اجتماعی مانند مردسالاری، برتری جنسیتی، بی‌وفایی همسر، فقر و اوضاع نابسامان اقتصادی و بیداد زمانه در قالب واژه‌های محاوره‌ای و عامیانه با زبانی ساده و زیبا و برخاسته از عشق و عاطفه ‌آمده‌ است. بر این اساس، واژه‌های ترانه‌ها نقش مؤثری در آفرینش عاطفۀ شعری و انتقال احساس مادرانه (ترس از آینده، امید به آینده، نفرت، تنهایی و درنهایت پذیرش مخاطب) دارند. چنان‌که بیان واقعیت‌های جامعه در قالب واژه‌های عامیانه، سبب فهم کامل کودک از واقعیت‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و نیز اثرگذاری کلام مادر بر ذهن وی (کودک) شده‌ است.

---

در پژوهش حاضر که با هدف ارتقای دانش انتقادی خوانندگان انجام می‌پذیرد برآنیم تا نگاه ایدئولوژیک گفتمان-های رقیب را با بکارگیری نظریه تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف در متون رسانه‌ای رمزگشایی کرده و معانی بیش از صورت زبانی را با توصیف و تبیین ساخت‌های زبانی آشکار نماییم. بدین منظور، متونی را با محوریت موضوع اعطای بورسیه‌های تحصیلی توسط دولت دهم برمی‌گزینیم. داده‌های پژوهش حاضر از رسانه مطبوعاتی دو گفتمان رقیب (اصول‌گرا و اعتدال‌گرا) در یک بازه زمانی مشخص (آبان ماه سال ۱۳۹۳) جمع‌آوری می‌شوند. تجزیه و تحلیل داده‌ها حاکی از آن است که نماینده گفتمان اصول‌گرا (روزنامه کیهان) به مراتب بیش از نماینده گفتمان اعتدال‌گرا (روزنامه اعتماد) از ساخت‌های ایدئولوژیک در سطح توصیف اعم از روابط مفهومی واژه‌ها، علائم سجاوندی و ساخت‌های نحوی و گفتمانی (به‌کارگیری استعاره، ساخت های نحوی نشان‌دار و پیش‌فرض‌ها و ...) استفاده کرده‌اند و بدین وسیله سعی در تکذیب گفتمان مورد بحث (تخصیص بورسیه‌های تحصیلی در دولت دهم) را داشته اند در حالی که متون روزنامه اعتماد از بار ایدئولوژیکی کمتری برخوردار بوده و نگارندگان با استفاده از راهبرد کمیت زبانی و ارائه نمونه‌ها و شواهد در جهت تأیید گفتمان مد نظر عمل می‌نماید.
 

---

بخش عظیمی از فرهنگ و ادب عامۀ کهن فارسی که عمدتاً شفاهی بوده، به­دلیل سیطرۀ ادبیات اشرافی ازبین رفته؛ اما همین اندک که به­دست ما رسیده است، مدیون ادب اشرافی
به­ویژه آثار روایی مانند ترجمۀ کتاب فرج بعد از شدت هستیم. چه از رهگذر این آثار،
تجربه­های زیستی منحصربه­فردی از فرهنگ عامه به­دست ما رسیده ­است. چنین آثاری بستر مناسبی برای بررسی بازتاب­های فرهنگی در زمینه­های گوناگون ازجمله مباحث مربوط به زنان است. در این پژوهش، بر بازنمایی نقش زن در حکایت «دختر نباش»، تلاش کردیم با خوانشی جدید از این حکایت، نشان دهیم به متونی که تاکنون عموماً نگاه فرمالیستی صرف شده است، می­توان از منظر دیگری نیز نگریست. در این جستار با روش توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی با تکیه بر نظریۀ فرکلاف، «دختر نباش» در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین، بررسی شد و نشانه­های قدرت و عاملیت زن نشان داده شد. از رهگذر این پژوهش، با محوریت کنش و حضور زن، به این نتیجه رسیدیم که زن در فرج بعد از شدت هر چند حضور زیادی ندارد؛ ولی هنگام ایفای نقش، مظهر شهامت است و جسورانه علیه سنت‌های مذکرانه عصیان می­کند و تابوها را می­شکند. در این حکایت، اگرچه نابرابری قدرت بین زن و مرد مشهود است؛ ولی با دقت در لایه­های پنهان متن می­توان دید خلاف ادب اشرافی که مذکر است، زنان هم به منابعی از قدرت دسترسی دارند و با شیوه­های خاص سعی در چیرگی بر هژمونی مردسالاری محیط و پیش­برد اهداف خود دارند. در­پایان، نقش فاعلی زن در شکل­گیری روند روایت، تبیین و نشانه­های قدرتش در متن نشان داده شده ­است.
 

---

در جستار پیش رو، سعی کرده­ایم با توجه به نظریۀ «نابرابری قدرت در دیالوگ» فرکلاف، با بررسی دیالوگ‌های بین شخصیت‌های متضاد و هم‌تراز، در رمان آتش بدون دود نادر ابراهیمی، به شناخت شخصیت‌های قدرت‌مدار یا منفعل بپردازیم و از نگاه و جانب­داری‌های ایدئولوژیک نویسنده رمز گشایی کنیم. برای نظم بیشتر این چارچوب نظری، از پرسش­های مطرح­شده در مدل پیشنهادی شورت (۱۹۹۶) برای شناخت قدرت در دیالوگ نیز استفاده شد، تا نوع روابط و نحوۀ تسلط قطب‌های شخصیتی داستان «گالان­پهلوان متکی بر قدرت بدنی» و « آلنی­ قهرمان متکی بر قدرت فکر و اندیشه» تجزیه و تحلیل شود. 
تجزیه و تحلیل داده‌های بررسی­شده، حاکی از آن است، نحوۀ برخورد دو­ شخصیت­محوری رمان، در دیالوگ با دیگران، نسبت مستقیم با فراز و نشیب‌های دوران زندگی آنان دارد. دیالوگ‌های گالان با اطرافیانش به افراد خاصی محدود است و به­مرور این دایره تنگ‌تر می‌شود و به­همراه آن، از قدرت او نیز کاسته می‌شود و با مرگش، هژمونی زورگویی و تسلط قهری و اجباری او پایان می­پذیرد. در حالی که، آلنی نه­تنها با همۀ مردم به‌خصوص، زنان و اقشار طبقۀ پایین اجتماع وارد گفت‌وگو می‌شود؛ بلکه آنان را وادار می‌کند تا محور گفت‌وگو با اطرافیانشان قرار بگیرند. این عمل، باعث افزایش پذیرش مرام فکری و سیاسی او می­شود و بعد از مرگش نیز تفکراتش در سخن و عمل نسل بعدی به‌سرعت تکثیر می‌شود.
 

 

---

---

با گسترش ارتباطات بین­المللی و تأثیر آن بر امور داخلی جامعه، سازمان­های خبری حتی از ترجمه نیز به­عنوان ابزاری برای هدایت ایدئولوژی در مسیری خاص استفاده می­کنند. بدین­ترتیب نقش ترجمه در برجسته­سازی رقابت سیاسی میان احزاب انکارناپذیر است. تفاوت واژه­گزینی مترجمان می­تواند بازتاب تفاوت میان احزاب اصول­گرا و اصلاح­طلب باشد. هدف تحقیق حاضر، بررسی نمود
برجسته­سازی ایدئولوژی­ محور در واژه­گزینی مترجمان مطبوعاتی است. در این تحقیق پیکره­ای بالغ بر دویست جمله از پایگاه­های خبری دنیا به همراه ترجمۀ فارسی آن­ها گرد­آوری شد. در گردآوری داده­ها سعی بر آن شد تا از اخبار ترجمه­شده خبرگزاری­های حامی هر دو حزب استفاده شود. سپس داده­ها بر اساس مدل سه­وجهی فرکلاف تجزیه و تحلیل شد. نتایج به­دست آمده از تحقیق نشان می­دهد که اختلاف میان دو حزب اصلی، در واژه­گزینی مترجمان نمود یافته و همین امر، حتی ممکن است اختلاف و تنش را به تبع داشته و عدم کنترل آن، چالشی برای ثبات اجتماعی قلمداد شود.
 
 

---

نادر ابراهیمی ۴۹ اثر کودک و نوجوان منتشر کرد که تاکنون در هیچ کار پژوهشی با رویکرد تحلیل گفتمان تأثیر گفتمانهای سیاسی-اجتماعی بر آنها بررسی نشده است. در این مقاله، سعی شده است با تکیه بر دو نظریۀ تحلیل گفتمان جیمز پل جی و نورمن فرکلاف، تأثیر گفتمانهای سیاسی-اجتماعی بر آثار کودک و نوجوان او نشان داده شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد «ایراندوستی» همواره در مرکز توجه ابراهیمی قرار داشته است با این تفاوت که تحت تأثیر تحولات سیاسی-اجتماعی، عناصری به این گفتمان ملی‌گرایانه افزوده یا از آن کاسته می‌شود: ۱. در سالهای پیش از انقلاب، داستانهای ابراهیمی بیشتر ذیل گفتمانهای ملی درونزا قرار می‌گیرد که بر تلاش و کار ملی برای ساخت ایران تأکید می‌کند. ۲. همزمان با پیروزی انقلاب، عنصر «سیاست» آشکارا به داستانهای او راه می‌یابد و از این حیث می‌توان آثار او را ذیل گفتمان انقلابی قرار داد با محوریت پرداختن به طاغوت‌ستیزی، بزرگداشت انقلاب و مبارزات انقلابیون. ۳. با پایان یافتن جنگ، داستانهای او ذیل «گفتمان سازندگی» صورتبندی می‌شود که در آن همچنان ایراندوستی در مرکز توجه قرار دارد و بیش از هر چیز به تواناییهای بالقوۀ ایران در زمینۀ صنعت و به‌طورکلی توسعۀ اقتصادی تأکید می‌شود. ادبیات او در این دوران همچنان سیاسی است و عنصر «غرب‌ستیزی» بیش از دوره‌های قبل در آثارش دیده می‌شود.
 

---

نادر ابراهیمی ۴۹ اثر کودک و نوجوان منتشر کرد که تاکنون در هیچ کار پژوهشی با رویکرد تحلیل گفتمان تأثیر گفتمان‌های سیاسی-اجتماعی بر آنها بررسی نشده است. در این مقاله، سعی شده با تکیه بر دو نظریۀ تحلیل گفتمان جیمز پل جی و نورمن فرکلاف، تأثیر گفتمان‌های سیاسی-اجتماعی بر آثار کودک و نوجوان او نشان داده شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد «ایران‌دوستی» همواره در مرکز توجه ابراهیمی قرار داشته است، با این تفاوت که تحت تأثیر تحولات سیاسی-اجتماعی، عناصری به این گفتمان ملی‌گرایانه افزوده یا از آن کاسته می‌شود: ۱. در سال‌های پیش از انقلاب، داستان‌های ابراهیمی بیشتر ذیل گفتمان‌های ملی درون‌زا قرار می‌گیرد که بر تلاش و کار ملی برای ساخت ایران تأکید می‌کند؛ ۲. همزمان با پیروزی انقلاب، عنصر «سیاست» آشکارا به داستان‌های او راه می‌یابد و از این حیث می‌توان آثار او را ذیل گفتمان انقلابی قرار داد با محوریت پرداختن به طاغوت‌ستیزی، بزرگداشت انقلاب و مبارزات انقلابیون؛ ۳. با پایان یافتن جنگ، داستان‌های او ذیل «گفتمان سازندگی» صورت‌بندی می‌شود که در آن همچنان ایران‌دوستی در مرکز توجه قرار دارد و بیش از هر چیز به توانایی‌های بالقوۀ ایران در زمینۀ صنعت و به‌طورکلی توسعۀ اقتصادی تأکید می‌شود. ادبیات او در این دوران همچنان سیاسی است و عنصر «غرب‌ستیزی» بیش از دوره‌های قبل در آثارش دیده می‌شود.