کهن‌الگوی وصلت مینوی در قرآن کریم

نوع مقاله : پژوهشی -نظری اصیل

نویسنده
چکیده
نقد کهن‌الگویی یکی از رویکردهای مهم در بررسی آثار ادبی مختلف، ازجمله متن ادبی قرآن کریم، است که بر شالوده یافته‌های تاریخی، مطالعات تطبیقی ادیان، انسان‌شناسی فرهنگی و روان‌شناسی به‌وجود آمده و بیشترین تأثیرات را از نظریات یونگ درباره ناخودآگاه جمعی و کهن‌الگوها پذیرفته است. در این پژوهش، با این رویکرد انگاره ازدواج مقدس ـ که حاصل پیوند کهن‌الگوی مامِ زمین و پدرِ آسمان است ـ در متن قرآن کریم بررسی شده است. فرضیه این انگاره نتیجه فرافکنی محتویات ناخودآگاه جمعی آدمیان در اجرام طبیعی همانند آسمان و زمین است که جفت یکدیگر تلقی شده و صاحب نقش‌هایی شده‌اند که در فرهنگ و ادب جهان، ازجمله باورهای فرهنگی مردمان عصر نزول قرآن کریم، نمود دارند. قرآن کریم با توجه به لسان قوم معرفی کردن خویش (ابراهیم/ 4)، به بازتاب این انگاره پرداخته و از آن برای القای پیام هدایت خویش بهره برده است. بر همین اساس، پرسش‌های این پژوهش عبارت‌اند از: دیرینه انگاره ازدواج مقدس در میان مردمان بین‌النهرین و اقوام سامی چیست؟ نحوه بازنمایی و تجلی این انگاره در آیات الهی چگونه است؟ این بن‌مایه در القای پیام هدایت الهی چه کارکردهایی را ایفا می‌کند؟ مطابق یافته‌های این پژوهش، به‌نظر می‌رسد قرآن کریم با رویکردی ایجابی به این انگاره، از مزایای کهن‌الگویی آن بهره برده و با کارکردی تعلیمی از آن، اولاً به اصلاح خودآگاه مخاطبان درباره معرفی هویت الله و تثبیت جایگاه او در هستی پرداخته؛ ثانیاً، با نفوذ در ناخودآگاه آدمیان پیدایش هستی را حاصل وحدت نمادین این اضداد، یعنی کهن‌الگوی مام زمین و پدر آسمان، معرفی کرده است. بر همین اساس از منظر قرآن کریم، درک این وحدت نمادینِ اضداد پلی است برای تعالی به‌سمت الله و آغاز زایش و شکوفایی.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ـ آصف آگاه، حسن (۱۳۹۲). آفرینش در اساطیر هند. قم: مجمع ذخایر اسلامی.
ـ آلوسی، سیدمحمود (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ـ أبوعوانه، یعقوب‌بن إسحاق‌بن إبراهیم النیسابوری الإسفرایینی (1419ق). مستخرج أبی‌عوانه. تحقیق أیمن بن عارف الدمشقی. بیروت: دار المعرفه.
ـ اکرمن، فیلیپس و آرتر پوپ (1387). سیری در هنر ایرانیان: از دوران پیش از تاریخ تا امروز. ترجمه نجف دریابندری و همکاران. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ امین، اصفهانی، سیده نصرت ‌(1361). مخزن العرفان در تفسیر قرآن. تهران: نهضت
زنان مسلمان.
‌ ـ ایازی، محمدعلی (1378). قرآن و تفسیر عصری: پژوهشی در نگرش عصری به قرآن، زمینه‌ها و نتایج آن. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ـ ابن‌انباری، محمدبن‌ قاسم (۱۹۷۰م). البلغه فی الفرق بین المذکر و المؤنث لابی‌البرکات‌بن الانباری. تحقیق رمضان عبدالتواب. الجمهوریه العربیه المتحده: مطبعه دارالکتب.
ـ ابن‌تستری، سعیدبن‌ ابراهیم (1403ق) المذکر و المؤنث. تحقیق احمد عبدالمجید هریدی. القاهره: دار الرفاعی بالریاض.
ـ ابن‌فارس، احمد‌بن فارس‌ (1404ق). معجم مقاییس اللغه. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ـ ابن‌منظور، محمدبن مکرم (1414ق). لسان العرب. بیروت: دارالفکر.
ـ‌ الیاده، میرچا (1362). چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمه جلال ستاری. تهران: توس.
ـ ــــــــــ (1372). رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.
ـ ــــــــــ (1387). مقدس و نامقدس. چ2. تهران: سروش.
ـ بابائی، علی‌اکبر، غلامعلی عزیزی‌کیا و مجتبی روحانی‌راد (1385). روش‌شناسی تفسیر قرآن. زیرنظر محمود رجبی. چ2. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ـ برلند، کاتی آرتور (1387). اسطوره‌های حیات و مرگ. ترجمه رقیه بهزادی. تهران: نشر علم.
ـ پاکتچی، احمد (1396). مکالمه شفاهی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ حِتّی، فیلیپ (1344). تاریخ عرب. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: آگاه.
ـ حقی بروسوی، اسماعیل‌ (بی‌تا). تفسیر روح البیان. بیروت‌: دارالفکر.
ـ الحوت، محمود سلیم (1390). باورها و اسطوره‌های عرب پیش از اسلام. ترجمه منیژه عبداللهی و حسین کیانی. تهران: نشر علم.
ـ الخمینی، مصطفی (1418ق). تفسیر القرآن الکریم. مؤسسه تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی.
ـ دهدار، مجتبی (1391). «کهن‌الگوی ازدواج مقدس در نمایشنامه‌های هنریک ایبسن با تحلیل ستون‌های جامعه و روسمرسهولم». مجله پژوهشی هنر و معماری. ش51. صص49ـ76.
ـ رازی، فخرالدین (1420ق). مفاتیح الغیب. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ـ زحیلی، وهبه‌بن مصطفی‌ (1418ق). التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج‌. چ2. بیروت: دار الفکر المعاصر.
ـ زمخشری، محمود‌بن عمر(1386). مقدمه الادب. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی‌.
ـ ژیران، ف. (1375). اساطیر یونان. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.
ـ ـــــــــ (1387). اساطیر یونان. برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ5. تهران: کاروان.
ـ ـــــــــ (1389). اساطیر آشور و بابل. برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ4. تهران: قطره.
ـ ستاری، رضا، مرضیه حقیقی و معصومه محمودی (1395). «تجلی کهن‌الگوی مادر مثالی در حماسه‌های ملی ایران براساس نظریه روان‌شناختی یونگ». مجله پژوهشی زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان). س8. ش1. صص45ـ66.
ـ سید‌بن قطب، ابن‌ابراهیم شاذلی (1412ق). فی ظلال القرآن. قاهره: دارالشروق.
ـ شمیسا، سیروس (1380). نقد ادبی. چ2. تهران: فردوس.
ـ شوالیه، ژان و آلن گربران (1378). فرهنگ نمادها. تهران: جیحون.
ـ صادقی تهرانی، محمد (1419ق). البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن‌. قم: بی‌نا.
ـ صدوق، ابن‌بابویه (1413ق). من لایحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.
ـ طبری، ابوجعفر محمدبن جریر (1412ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن‌. بیروت: دارالعرفه.
ـ طبرسی، فضل‌بن حسن (1377). تفسیر جوامع الجامع. تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم.
ـ‌ عجینه، محمد (1994م). موسوعه اساطیر العرب عن الجاهلیه و دلالاتها. بیروت: دارالفارابی.
ـ‌ فانیان، خسرو (۱۳۵۱). «پرستش الهه ـ مادر در ایران». مجله بررسی‌های تاریخی. ش43. صص209ـ248.
ـ الفراء، ابی زکریا یحیی‌بن زیاد (1990م). المذکر و المؤنث. تحقیق رمضان عبدالتواب. القاهره: مکتبه دارالتراث.
ـ فرای، نورتروپ (1379). رمز کل: کتاب مقدس و ادبیات. ترجمه صالح حسینی. تهران: نیلوفر.
ـ فریزر، جیمز جورج (1383). شاخه زرین: پژوهشی در جادو و دین. ترجمه کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.
ـ ــــــــــــــــــ (1392). شاخه زرین: پژوهشی در جادو و دین. ترجمه کاظم فیروزمند. چ7. تهران: آگاه.
ـ فرنبغ دادگی (1369). بندهش. گزارنده مهرداد بهار. تهران: توس.
ـ فولادوند، محمدمهدی (1418). ترجمه قرآن کریم. چ3. تهران: دفتر تاریخ و معارف اسلامی.
ـ‌ فیومی، محمد إبراهیم (1415ق). تاریخ الفکر الدینی الجاهلی. دار الفکر العربی.
ـ قائمی، فرزاد (1389). «پیشینه و بنیادهای نظری رویکرد نقد اسطوره‌ای و زمینه و شیوه کاربرد آن در خوانش متون ادبی». مجله پژوهشی نقد ادبی. س3. ش11ـ12. صص33ـ56.
ـ قرشی، سیدعلی‌اکبر (1377). تفسیر احسن الحدیث‌. چ3. تهران: بنیاد بعثت.
ـ کریستی، آنتونی (1373). اساطیر چین. ترجمه باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
ـ کمپل، جوزف (1377). قدرت اسطوره. گفتگو با بیل مویزر. ترجمه عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.
ـ کومن، فرانتس (1393). آیین پر رمز و راز میترایی: رازهای میترا. ترجمه هاشم رضی. تهران: بهجت.
ـ گریشمن، ر. (1355). ایران از آغاز تا اسلام. ترجمه محمد معین. چ4. تهران: بنگان نشر و ترجمه کتاب.
ـ گرین، ویلفرد و همکاران (1376). مبانی نقد ادبی. ترجمه فرزانه طاهری. تهران: نیلوفر.
ـ ــــــــــــــــــــــ (1377). راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمه زهرا میهن‌خواه. تهران: اطلاعات.
ـ گریوز، رابرت (1394). جهان اسطوره‌ها. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: جامی.
ـ لاهیجی، شهلا و مهرانگیز کار (1371). شناخت هویت زن ایرانی در گستره پیش تاریخ و تاریخ. چ4. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
ـ محققیان، زهرا (1396). «اصل مادینه هستی در قرآن». مجله پژوهشی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی. س1. ش2. صص93ـ118.
ـ ــــــــــــــ (1397الف). «روش‌شناسی نقد انگاره‌های اساطیری قرآن کریم» در مجموعه‌مقالات همایش قرآن‌پژوهی و تاریخ انگاره‌ها. به‌کوشش فرهنگ مهروش. تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.
ـ ـــــــــــــ (1397ب). «تحلیل اسطوره‌ای در مطالعات ادبی قرآن کریم». مجله پژوهشی علم و دین. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ مراغی، احمدبن مصطفی‌. (بی‌تا). تفسیر المراغی‌. بیروت: دار احیاء التراث العربی‌.
ـ معرفت‌، محمدهادی (1423ق). شبهات و ردود حول القرآن. قم: مؤسسه التمهید.
ـ مقدسی، مطهربن طاهر (1374). آفرینش و تاریخ. ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه.
ـ مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه‌. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
ـ مهرکی، ایرج و آرش غفرانی (1393). «ازدواج مقدس». پژوهشنامه ادب حماسی. س10. ش 18. صص95ـ114.
ـ موسی، حسین یوسف‌ (بی‌تا). الافصاح. چ4. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ـ ناس، جان بایر (1390). تاریخ جامع ادیان. ترجمه علی‌اصغر حکمت. چ20. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ نامورمطلق، بهمن (1392). درآمدی بر اسطوره‌شناسی: نظریه‌ها و کاربردها. تهران: سخن.
ـ نامورمطلق، بهمن و بهروز عوض‌پور (1395). اسطوره و اسطوره‌شناسی نزد ماکس مولر. تهران: نشر موغام.
ـ یونگ، کارل گوستاو (1964م). به سوی شناخت ناخودآگاه انسان و سمبولهایش. ترجمۀ حسن اکبریان طبری. چ3. تهران: دایره.
ـ ـــــــــــــــــــ (1352). «آشنایی با ناخودآگاه» در انسان و سمبولهایش. ویراسته کارل گوستاو یونگ و م. ل. فون فرانتس. ترجمه ابوطالب طارمی. تهران: امیرکبیر.
ـ ـــــــــــــــــــ (1368). چهار صورت مثالی، مادر، ولادت مجدد، روح، مکار. ترجمه پروین فرامرزی. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
ـ ـــــــــــــــــــ (1385). مشکلات روانی انسان مدرن. ترجمه محمود بهفروزی‌فرد. تهران: جامی.
ـ ــــــــــــــــــ (1390). راز پیوند: پژوهشی در تجزیه و ترکیب اضداد روانی در کیمیاگری. ترجمه پروین فرامرزی و فریدون فرامرزی. چ2. مشهد: شرکت به‌نشر.
ـ ـــــــــــــــــــ (1396). ناخودآگاه جمعی و کهن‌الگو. ترجمه فرناز گنجی و محمدباقر اسماعیل‌پور. تهران: جامی.
ـ وکیلی، شروین (1390). اسطوره‌شناسی آسمان شبانه. تهران: نشر شورآفرین.
ـ ویل دورانت، ویلیام جیمز (1343). تاریخ تمدن: مشرق زمین، گاهواره تمدن. 12ج. ترجمه احمد آرام. چ2. تهران: اقبال.
ـ ـــــــــــــــــــــــ (1365). تاریخ تمدن: مشرق زمین، گاهواره تمدن. 12ج. ج1. ترجمه احمد آرام، علی پاشایی و امیرحسین آریان‌پور. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
- Burkitt, M. (1963). The Old Stone Age. 4th Ed. London: Atheneum.
- Emig, R. (2001). Literary Criticism and Psychoanalytic Positions. Vol. IX. The Cambridge History of Literary Criticism.
- The Rigveda: The Earliest Religious Poetry of Indi. (2014). Stephanie W. Jamison & Joel P. Brereton (Trans.). United States of America: Oxford University Press.
- Abu Avaneh, Y. (1998). Mostakhraj-e Abi ‘avāneh. Beyrut: Dar-Al ma’refah. Publication. [in Arabic]
- Ackerman, Ph. & A. Pope (1967). Seyri dar Honar-e Irānain: Az dorān-e Pish az Tārikh tā Emroz. Najaf Daryā Bandari and others (Trans.). Tehrān: Elmi & Farhangy Publication. [in Persian]
- Alosi, S.M. (1994). Ruhol-Al ma’āni fi Tafsir-Al Qurān- Al ‘zim. Beyrut: Dar-Al Kotob-Al ‘elmiyyah Publication. [in Arabic]
- Amin Esfahani, N.A. (1942). Makhzan-Al erfān fi Tafsir-Al Qurān. Tehran: Nehzat-e Zanān-e Mosalmān Publication. [in Persian]
- Asef Aghah, H. (2013). Āfarinesh dar Asātir-e Hend. Qom: Majmu’e Zakhāyer-e Islami Publication. [in Persian]
- Ayazi, M.A. (2008). Qurān & Tafsir Asri: Pajoheshi dar Negāresh-e Asri be Qurān. Tehran: Daftar-e Nashr and Farhang-e Islāmi Publication. [in Persian]
- Babai’e, A.A. & Others (2006). Ravesh Shenāsi Tafsir Qurān. 2nd Ed. Qom: Pajoheshgāh-e Hozeh and Dāneshgāh Publication. [in Persian]
- Berland, K.A. (2008). Ostorehā-ye Hayāt & Marg. R. Behzadi (Trans.). Tehran: Elm Publication. [in Persian]
- Christy, A. (1994). Asātir-e Chin. Bajlan-e Farrokhi (Trans.). Tehran: Asātir Publication. [in Persian]
- Dehdar, M. (2012). "Kohan Olgo-ye Ezdevāj-e Moghaddas dar Namāesh Nāmeh hā-ye Hanrick Ibsen bā Tahlil-e Sotonhā-ye Jām’e and Rosmersholm". Honar and Me’mary. No.51. pp. 49-76. [in Persian]
- Eliade, M. (1983). Cheshm Andāzhha-ye Ostoreh. J. Sattari (Trans.). Tehran: Tos Publication. [in Persian]
- ــــــــــــــــ (1993). Resaleh dar Tarikh-e Adyan. J. Sattari (Trans.). Tehran: Sorush Publication. [in Persian]
- ــــــــــــــــ (1999). Moghaddas & Na Moghaddas. J. Sattari (Trans.). 2nd Ed. Tehran: Sorush Publication. [in Persian]
- Emig, R. (2001). Literary Criticism and Psychoanalytic Positions. The Cambridge History of Literary Criticism. Vol.IX
- Fanian, Kh. (1972). "Parastesh-e Elāhe-Māthar dar Irān". Barresihā-ye Tārikhi. No. 43. pp. 209-248. [in Persian]
- Faranbagh Dadegi (1990). Bondahesh. Prepared M. Bahar. Tehran: Tos Publication. [in Persian]
- Fayyomi, M.E. (1994). Tārikh-Al fekr-Al diny-Al Jāheli. Dar Al-Fekr Al- ‘arabi Publication. [in Arabic]
- Feray, N. (2000). Ramz-e Koll: Ketāb-e Moghaddas va Adabiyāt. X S. Hosaini V. Tehran: Nilofar Publication. [in Persian]
- Frazier, J.J. (2004). Shākhe-ye Zarrin: Pajoheshi dar Jādu va Din. K. Firozmand (Trans.). Tehran: Agah Publication. [in Persian]
- ـــــــــــــ (2013). Shākhe-ye Zarrin: Pajoheshi dar Jādu va Din. K. Firozmand (Trans.). 7th Ed. Tehran: Agāh. Publication. [in Persian]
- Gha’emi, F. (2010). "Pishineh va Bonyādhā-ye Nazari Roykard-e Naghd-e Ostoreh- ie va Shiveh-ye Kārbord-e an dar Khānesh-e Moton-e Adabi". Naghd-e Adaby. No. 11-12. pp. 33-56. [in Persian]
- Ghirshman, R. (1976). Irān, az Āghāz ta Islām. M. Mo’in (Trans.). 4th Ed. Tehran: Bonghāh Nashr and Tarjome Publication. [in Persian]
- Grin, V. & Others (1997). Mabāni-ye Naghd-e Adabi. F. Taheri (Trans.). Tehran: Niloufar. Publication. [in Persian]
- ــــــــــــــــ (1998). Rāhnamā-ye Roykardhā-ye Naghd-e Adabi. Z. Mihan Khah (Trans.). Tehran: Ettelā’āt. Publication. [in Persian]
- Grives, R. (2015). Jahān-e Ostore-hā. A. Esma’il Pur Motlagh (Trans.). Terhan: Jamy. Publication. [in Persian]
- Hakki Bursevi, E. (Bi ta). Tafsir-e Roh-Al bayān. Beyrut: Dar-Al fekr Publication. [in Arabic]
- Hetty, F. (1965). Tārikh-e Arab. Payandeh (Trans.). Tehran: Agah Publication. [in Persian]
- Hut, M.S. (2011). Bāvarhā & Ostorehā-ye ‘arab-e pish az Islām. M. Abdollahi & H. Kiani (Trans.). Tehran: Elm Publication. [in Persian]
- Ibn-e Fares, A. (1983). Maghā'is-Al loghah. Qom: Al-ā’lam Al-islāmi Publication. [in Arabic]
- Ibn-e Manzor, M. (1993). Lesān-Al ‘arab. Beyrout: Dar-Al Fekr Pablication. [in Arabic]
- Jiran, F. (2010). Asātir-e. A. Isma’il pur motlagh (Trans.). 4th Ed. Tehran: Ghatreh Publication. [in Persian]
- ــــــــــ (2008). Asātir-e Yonān. A. Isma’il pur motlagh (Trans.). 5th Ed. Tehran: Kārvān Publication. [in Persian]
- ـــــــــ (1996). Asātir-e Yonān. A. Isma’il pur motlagh (Trans.). 5th Ed. Tehran: Fekr-e roz Publication. [in Persian]
- Joung, K.G. (1964). Be Su-ye Shenākht-e Nā khud Āgāh-e Ensān va Samboulhāyash. Hasan Akbariān Tabari (Trans.). 4th Ed. Tehrān: Dayereh Publication. [in Persian]
- ـــــــــــ (2017). Na khud Āgāh-e Jām’i va Kohan Olgu. F. Ganji & M.B. Esma’il Pur (Trans.). Tehran: Jāmi Publication. [in Persian]
- ـــــــــــ (2006). Moshkelāt-e Ravāni-ye Ensān-e Modern. M. Behruzi Fard (Trans.). Tehran: Jami Publication. [in Persian]
- ـــــــــــ (1989). Chāhār Surat-e Mesāli, Mādar, Velādat-e Mojaddad, Ruh, Makkār. P. Faramarzi (Trans.). Mashhad: Āstān-e Ghods-e Razavi Publication. [in Persian]
- ـــــــــــ (1973a). Ensān va Sambolhāyash. A. Saremi (Trans.). Tehran: Amir Kabir Publication. [in Persian]
- ـــــــــــ (1973b). "Ashnā’i bā Nā Khud Āgāh". Ensān va Sambolhāyash. A. Saremi (Trans.). Tehran: Amir Kabir Publication. [in Persian]
- ـــــــــــ (2011). Rāz-e Peyvand: Pazuheshi dar Tajziyyeh va Tarkib-e Azdād Ravāni dar Kimiāgari. Trans: Parvin Farāmarzi. 2nd Ed. Mashhad: Beh Nashr Publication. [in Persian]
- Kampel, J. (1998). Ghodrat-e Ostoreh. A. Mokhber (Trans.). Tehran: Markaz. Publication. [in Persian]
- Khomeiny, M. (1997). Tafsir-Al Qurān-Al karim. Nashr-e Āsar-e Imām Khomeini Publication. [in Arabic]
- Kumon. F. (2014). Ā’in por Ramz and Rāz Mitrāie: Rāzhā-ye Mitrā. H. Razi (Trans.). Tehran: Behjat. Publication. [in Persian]
- Lahigi, Sh. & M. Kar (1992). Shenākht-e Hoviyyat-e Zan Irāni dar Gostareh-e pish Tārikh and Tārikh. 4th Ed. Tehran: Roshangarān. Publication. [in Persian]
- Makarem Shirazi, N. (1995). Tafsir-e Nemoneh. Tehran: Dār-Al kotob-Al islāmyyah. Publication. [in Persian]
- Maraghi, A. (Be ta). Tafsir-Al marāghi. Beirut: Dār-Al ehyā’-Al torāth-Al ‘arabi. Publication. [in Persian]
- Ma’refat, M.H. (2002). Shobahāt and Rodud Haol-Al Qurān. Qum: Al-tamhid Publication. [in Arabic]
- Mehr key, I. & A. Ghofrani (2014). "Ezdevāj-e Moghaddas". Adab-e Hamāsi. No.18. pp. 95-114. [in Persian]
- Mohagheghian, Z. (2017). "Asl-e Mādineh-ye Hasti dar Qurān". Motāle’āt-e Qurān and Hadith. No.2. pp. 93-118. [in Persian]
- Moghaddasy, M. (1995). Āfarinesh and Tārikh. M.R. Shafi’I Kadkani (Trans.). Tehran: Agāh. Publication. [in Persian]
- Musa, H.Y. (Bi ta). Al- efsāh. 4th Ed. Qum: Maktab-Al ‘ālam-Al islāmi. Publication. [in Persian]
- Namvar Motlagh, B. (2013). Dar Āmadi bar Ostoreh Shenāsi: Nazariyeh-hā va Kārbordhā. Tehran: Sokhan Publication. [in Persian]
- Namvar Motlagh, B. & B. Evaz Pur (2016). Ostoreh va Ostoreh Shenāsi nazd-e Maks Muller. Tehran: Sokhan Publication. [in Persian]
- Nass, J. (2011). Tārikh-e Jāme’-e Adyān. A. Hekmat (Trans.). 20th Ed. Tehran: Enteshārāt-e Elmi and Farhangi Publication. [in Persian]
- Ojainah, M. (1994). Mosu’ah-Al asātir-e-Al ‘arab ‘an-e-Al jāheliyyah and Delālātoha. Beyrut: Dār-Al Fārābi Publication. [in Arabic]
- Pakatchy, A. (2017). Mokāleme-ye Shafāhi. Tehran. [in Persian]
- Sadeghy Tehrany, M. (1998). Al- balāgh fi Tafsir-Al Qurān bel- Qurān. Qom. [in Arabic]
- Saddogh, M. (1992). Man Lā Yahzoroh-Al faghih. Qom: Jāme’eh-ye Modarresin Hozeh-ye Elmiyyeh-ye Qom. Publication. [in Arabic]
- Sattari, R. & Others. (2016). "Tajalli Kohān Olgu-ye Mādar Mesāli dar Hamāseh-hā-ye Melli Irān bar Asās-e Nazariyyeh-e Ravān Shenakhti-e Joung". Zan dar Farhang and Honar. No.1. pp. 45-66. [in Persian]
- Seyyed ibn Ghotb, E. (1991). Fi Zelāl Al-Qurān. Ghāhereh: dar-Al shorugh Publication. [in Arabic]
- Shamisa, S. (2001). Naghd-e Adabi. 2nd Ed. Tehran: Ferdos Publication. [in Persian]
- Shovalije, J. & A. Gerbran (1999). Farhang-e Namādhā. Tehran: Jeihun Publication. [in Persian]
- Tabari, M. (1991). Jame’-Al bayān fi Tafsi-Al Qurān. Beyrut: Dar Al-Ma’refah. Publication. [in Arabic]
- Tabarsi, F. (1997). Javāme’ Al- Jāme’. Tehran: Dāneshgāh-e Tehrān Publication. [in Persian]
- Vakily, Sh. (2011). Ostoreh Shanāsi-e Asmān-e Shabāneh. Tehran: Shur Āfarin Publication. [in Persian]
- Will Durant, W.J. (1986). Tārikh-e Tamaddon: Mashregh Zamin, Gāhvāreh-ye Tamaddon. A. Aram, A. Pashaie & A.H. Aryan Pur (Trans.). Tehran: Enteshārāt va Amozesh-e Enghelāb-e Islāmi Publication. [in Persian]
- ـــــــــــ (1964). Tārikh Tamaddon: Mashregh Zamin, Gāhvāreh-ye Tamaddon. A. Aram, A. Pashaie & A.H. Aryan Pur (Trans.). 2nd Ed. Tehran: Eghbāl Publication. [in Persian]
- Zamakhshari, M. (1966). Moghaddamah Al- adab. Tehran: Motāle’āt-e Islāmi Publication. [in Persian]
- Zoheily, V. (1997). Al-Tafsir-e-Al monir fi Al- ‘aghideh va Al- shari’ah va Al- Menhaj. 2nd Ed. Beyrut: Dar-Al fekr Publication. [in Arabic]