خمسه به‌مثابۀ نوع ادبی

نوع مقاله : پژوهشی -نظری اصیل

نویسندگان
چکیده
نظامی ­گنجوی (530ـ614ق) با سرودن مثنوی­های پنج­گانۀ خود موسوم به خمسه/ پنج­گنج بنیان­گذار سنت خمسه­سرایی در ادبیات فارسی و به‌تبع آن ادبیات ترکی شد که تا هشتصد سال در ایران و دامنۀ نفوذ فرهنگ ایرانی (هند و عثمانی) به حیات خود ادامه داد. در این گسترۀ زمانی و مکانی وسیع، ده­ها اثر با نام خمسه یا نام­های مشابه سروده ­شد. وجود این دسته از آثار که علاوه­بر نام مشابه، دارای ویژگی­های مشترکی نیز هستند، از وجود نوعی در ادبیات فارسی و ترکی به‌نام «خمسه» حکایت دارد. هدف ما در این مقاله شناخت قراردادهای این نوع ادبی براساس خمسه­های فارسیِ موجود است. برای این منظور، ضمن برشمردن خمسه­های موجود یا مذکور ادب فارسی در مناطق و دوره­های مختلف، به بررسی ویژگی­های این خمسه­ها پرداخته­ و قراردادهای اصلی و فرعی این نوع ادبی بیان شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ـ آغااحمدعلی احمد (1965م). تذکرۀ هفت‌آسمان. تهران: کتاب‌فروشی اسدی.
ـ‌ ارسطو (1337). فن شعر. ترجمۀ عبدالحسین زرین‌کوب. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ اندرچمنی، نقی (1390). تصحیح و تحلیل مثنوی جام جمشیدی عبدی‌بیگ نویدی. پایان-نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه پیام نور، مرکز رشت.
ـ ایبرمز، ام.اچ. و جفری گالت ‌هرفرم (1387). فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی. و9. ترجمۀ سعید سبزیان‌ مرادآبادی. تهران: رهنما.
ـ تقوی، محمد و الهام دهقان (1388). «موتیف چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟». فصلنامه نقد ادبی. س2. ش8. صص7ـ31.
ـ جامی، نورالدین عبدالرحمان (1366). مثنوی هفت‌اورنگ. به تصحیح و مقدمۀ مرتضی مدرس گیلانی. تهران: سعدی.
ـ خزانه‌دارلو، محمدعلی (1375). منظومه‌های فارسی. تهران: روزنه.
ـ خواجوی ‌کرمانی (1370). خمسۀ خواجوی کرمانی. به تصحیح سعید نیاز کرمانی. کرمان: دانشگاه شهیدباهنر کرمان.
ـ دوبرو، هدر (1389). ژانر (نوع ادبی). ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: نشر مرکز.
ـ دهلوی، امیرخسرو (1362). خمسۀ امیرخسرو دهلوی. با مقدمه و تصحیح امیراحمد اشرفی. تهران: شقایق.
ـ رادفر، ابوالقاسم (1371). کتابشناسی نظامی گنجوی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـ الرازی، شمس‌الدین محمدبن ‌قیس (بی‌تا). المعجم فی معاییر اشعار العجم. به تصحیح محمد قزوینی. با مقابله با شش نسخۀ قدیمی و تصحیح مدرس رضوی. تهران: کتاب‌فروشی تهران.
ـ رستگارفسایی، منصور (1386). «خمسه‌سرائی در ادب فارسی». آینۀ میراث. ش36ـ37. صص243ـ257.
ـ زلالی ‌خوانساری (1384). کلیات زلالی ‌خوانساری. تصحیح و تحقیق سعید شفیعیون. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ شریفی، محمد (1387). فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: نشر نو و معین.
ـ شفیعی ‌کدکنی، محمدرضا (1350). صور خیال در شعر پارسی. تهران: نیل.
ـ شمیسا، سیروس (1376). انواع ادبی. تهران: فردوس.
ـ شهرستانی ‌اصفهانی، محمدامین (روح‌الامین). خمسۀ روح‌الامین. نسخۀ خطی. کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. ش9182.
ـ عبدی‌بیگ شیرازی (1974). هفت‌اختر. مقابله و تصحیح ابوالفضل هاشم‌اوغلی رحیموف. مسکو: دانش.
ـ ـــــــــــــــــ (1977). آیین اسکندری. مقابله و تصحیح ابوالفضل هاشم‌اوغلی رحیموف. مسکو: دانش.
ـ فتوحی، محمود (1390). سبک‌شناسی؛ نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها. تهران: سخن.
ـ ــــــــــــــ (1395). بلاغت تصویر. تهران: سخن.
ـ فروزانفر، بدیع‌الزمان (1379). شرح مثنوی شریف. 3ج. ج2. چ10. تهران: زوار.
ـ گورین، ویلفرد ال. و دیگران (1377). راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمۀ زهرا میهن‌خواه. تهران: اطلاعات.
ـ مجیدی، مریم (1388). «خمسه‌سرایی» در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. ج3. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص58ـ60.
ـ مکاریک، ایرنا ریما (1385). دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.
ـ نظامی، الیاس‌بن یوسف (1384). کلیات نظامی گنجوی. مطابق با نسخۀ تصحیح‌شدۀ وحید دستگردی. ویرایش ا. بهنام. تهران: پیمان.
ـ واعظ‌زاده، عباس و دیگران (1391). «از خمسه‌سرایی تا خمسه‌پژوهی». زبان و ادب فارسی. ش226. صص129ـ163.
ـ ـــــــــــــــــــــــــ (1393). «تأملی در نظریۀ انواع در ادبیات فارسی». فصلنامه نقد ادبی. س7. ش28. صص79ـ111.
ـ وحشی‌ بافقی، کمال‌الدین (1339). دیوان وحشی ‌بافقی. ویراستۀ حسین نخعی. تهران: امیرکبیر.
وحید دستگردی، حسن (بی‌تا). گنجینۀ گنجوی. تهران: علمی.
ـ ولک، رنه و آستین وارن (1373). نظریۀ ادبیات. ترجمۀ ضیاء موحد و پرویز مهاجر. تهران: علمی و فرهنگی.
- Abdi beig Shirazi (1974). Haft Akhtar. A. Hashem Oghli Rahimof (Ed.) Moskow: Dānesh Publication. [in Persian]
- Abdi beig Shirazi (1977). Āyin-e Eskandari. Abolfaazl Hashem Oqli Rahimof (Ed.) Moskow: Dānesh Publication. [in Persian]
- Abrams, M.H. & G.G. Harpham (2009). Farhang-e Ttowsifi-ye Estelāhāt-e Adabi. Trans. S. Sabzyan. 9nd Ed. Tehran: Rhnamā Publication. [in Persian]
- Ahmad, A.A. (1965). Tazkere-ye Haft Āsemān. Tehran: Asadi Publication. [in Persian]
- Andar Chamani, N. (2012). Tashih va Tahlil-e Jām-e Jamshidi-ye Abdi Beyg-e Navidi. M. A. Thesis. Payam-e nur university. Rasht. [in Persian]
- Aristotle. (1959). Fan-e She'r. Trans. A. Zarrinkub. Tehran: Bongah-e Tarjome va Nashr-e Ketab Publication. [in Persian]
- Dehlavi, A. (1984). Kamse-ye Amir Khosrow Dehlavi. A.A. Ashrafi (Ed.) Tehran: Shaqāyeq Publication. [in Persian]
- Dubrow, H. (2010). Zhānr (Now'-e Adabi). F. Taheri (Trans.). Tehran: Markaz Publication. [in Persian]
- Foruzan Far. B. (2001). Sharh-e Masnavi-e Sharif. Vol. 2. Tehran: Zavvār Publication. [in Persian]
- Fotuhi, M. (2012). Sabk Shenasi: Nazariye-hâ, Ruykard-hâ va Ravesh-hâ. Tehran: Sokhan Publication. [in Persian]
- ــــــــــــــ (2017). Balâqat-e Tasvir. Tehran: Sokhan Publication. [in Persian]
- Guerin, W.L. et al. (1999). Râhnama-ye Ruykard-ha-ye Naqd-e Adabi. Trans. Z. Mihan Khah. Tehran: Ettelā'āt Publication. [in Persian]
- Jami, N.A. (1988). Masnavi-ye Haft Awrang. M. Modarres Gilani (Ed.) Tehran: Sa'di Publication. [in Persian]
- Khaju Kermani. (1992). Khamse-ye Khaju Kermani. S. Niyaz Kermani (Ed.) Kerman: Publication of Bāhonar University of Kerman. [in Persian]
- Khazanedarlu, A. (1997). Manzumehā-ye Fārsi. Tehran: Rowzane Publication. [in Persian]
- Majidi, M. (2010). "Khamse sarāyi". Dânesh nâmeh-ye Zaban va Adab-e Fârsi. Vol. 3. Tehran: Publication of Farhangestan-e Zaban va Adab-e Fârsi. pp. 58-60. [in Persian]
- Makaryk, I.R. (2007). Dânesh nâmeh-ye Nazaryie-ha-ye Adabi-ye Mo'âser. Trans. M. Mohajer & M. Nabavi. Tehran: Agah. [in Persian]
- Nezami Ganjavi (2005). Kolliyat-e Nezāmi Ganjavi. Vahid Dastgerdi (Ed.) Tehran: Peymān Publication. [in Persian]
- Radfar, A. (1993). Ketāb Shenāsi-ye Nezāmi-ye Ghanjavi. Tehran: Mo'assese-ye Motaleāt va Tahqiqat-e Farhangi Publication. [in Persian]
- Rastgar Fasa'i, M. (2008). "Khamse sarāyi dar Adab-e Fārsi". 'Āyine-ye-Mirâs. No. 36-37. pp. 243-257. [in Persian]
- Razi, Sh.M. (Be ta) Al Mo'jam fi Ma'āyir-Al Ashār-Al Ajam. M. Ghazvini (Ed.) Tehran: Tehran Publication. [in Persian]
- Shafi'I Kadkani, M.R. (1972). Sovar-e Khiyal dar Sh'er-e Fârsi. Tehran: Nil Publication. [in Persian]
- Shahrestani Esfahani, M.A. (Ruh Al-Amin). Khamse-ye Ruh Al-Amin. Manuscript. library of Majles-e Showra-ye Eslami. No. 9182. [in Persian]
- Shamisa, S. (1998). Anvâ-e Adabi. Tehran: Ferdows Publication. [in Persian]
- Sharifi, M. (2009). Farhang-e Adabiât-e Fârsi. Tehran: Now & Mo'in Publication. [in Persian]
- Taqavi, M. & E. Dehqan. (2010). "Mutif Chist va Chegune Shekl Migirad?". Naqd-e Adabi. No. 8. pp. 7-31. [in Persian]
- Vaezzadeh, A. et al. (2013). "Az Khamse sarāyi ta Khamse pazhuhi". Zabā va Adab Fārsi. No. 226. pp. 129-163. [in Persian]
ـــــــــــــــــــــــــ ـ (2014). "Ta'ammoli dar Nazariye-ye Anvā' dar Adabiyat-e Farsi". Naqd-e Adabi. No. 28. pp. 79-111. [in Persian]
- Vahid Dastgerdi, H. (Be ta). Ganjine-ye Ganjavi. Tehran: Elmi. [in Persian]
- Vahshi Bafqi (1960). Divān-e Vahshi Bāfqi. Hossein Nakha'i (Ed.) Tehran: Amir kabir Publication. [in Persian]
- Wellek, R. & A. Warren (1995). Nazariye-ye Adabiyāt. Z. Movahhed & P. Mohajer (Trans.). Tehran: Elmi va Farhangi. [in Persian]
- Zolali Khansari (2006). Kolliyât-e Zolali Khansari. Tehran: Publication of Library & Museum & Documentation Center of Majles-e Showra-ye Eslami. [in Persian]